SUMMARY

Planeta No 87
ENGLISH Summary

PRIČA SA NASLOVNE STRANE

50 ČUDA SVEMIRA

U danas poznatom svemiru, tj. u onom delu koji je dostupan osmatranjima teleskopima I ispitivanjima koja sprovode sve brojnije sonde, milionima godina dešavaju se nesvakidašnji događaji: beskrajno niske temperature smenjuju se sa izuzetno visokim, vulkani izbacuju lavu od leda, otkrivaju se okeani zaleđeni ispod kora nebeskih tela, kruže dijamantske planete, besne uragani nezamislivih razmera, ukazuju se tragovi vanzemaljaca, sevaju milioni munja... Sve je to svemir za ovih više milijardi godina. I ko zna šta još, što će se otkrivati u godinama koje dolaze. A ljudi traže samo jedno: mesto pogodno za život, sa vazduhom i vodom

TEMA BROJA

50 čuda svemira

Od nastanka svemira do danas, u nama samo malo poznatoj vasioni odvijale su se ljudskom umu teško razumljive promene. Naša vrsta stasavala je uporedo sa sudarima nebeskih tela, udarima meteora u planete, erupcijama vulkana u udaljenim planetama, sunčevim vetrovima, zračenjima i sa mnoge čime još. I - održala se do današnjeg vremena kada smo, zahvaljujući razvoju misli i tehničkim dostignućima u mogućnosti da makar malo zavirimo u taj nepregledni svet u kojem, ovako sićušni, jedva da postojimo.
Na jednoj strani su ljudi sa svojom planetom koja se plavi i treperi - na drugoj je nepregledni prostor svemira koji pritiska i preti neotkrivenim tajnama. Na šta liči taj zagonetni prostor? Kakvih promena tamo ima a o kojima danas tek nešto znamo? Šta o njemu možemo reći u 50 pojmova?

VESTI IZ MEDICINE

Kardiologija

Vitamin D - ključ kardiorespiratornog zdravlja

Dobro je poznato da je vitamin D važan za zdravlje kostiju, ali je sve više dokaza da on ima svoju ulogu i u drugim delovima tela, uključujući srce i mišiće. Prema jednoj američkoj studiji, nedavno objavljenoj u “Evropskom časopisu za preventivnu kardiologiju”, nivo vitamina D u krvi u vezi je i sa kardiorespiratornim kapacitetom.

VESTI IZ MEDICINE

Gojaznost

Telo menja strukturu srca

Prekomerna težina može da dovede do hipertenzije i promene strukture srca čak i kod mlađih odraslih osoba. Koristeći nove genetske analize, istraživači su ispitivali da li veći indeks telesne mase rezultira negativnim efektima po kardiovaskularni sistem mlađih odraslih osoba. Na osnovu podataka prikupljenih od nekoliko hiljada zdravih ljudi, starosti 17-21 godine, koji učestvuju u velikoj američkoj studiji “Deca devedesetih”, rezultati sugerišu da veći BMI (Body Mass Index) uzrokuje veći sistolni i dijastolni krvni pritisak, kao i uvećanje leve komore srca.

VESTI IZ MEDICINE

Neurologija

Lek za traumatske povrede mozga?

Otkriće dva molekula moglo bi da dovede do razvoja nove medikamentne terapije za lečenje traumatskih povreda mozga, piše američki časopis “Neurobiologija bolesti”. Traumatske povrede mozga u SAD su jedan od vodećih uzroka smrtnosti kod ljudi mlađih od 45 godina, i dovode do invaliditeta, kognitivnih poremećaja, epilepsije, mentalnih bolesti i demencije.

VESTI IZ MEDICINE

Interna medicina

Proteini „osećaju“ krvni pritisak

Baroreceptorski refleks je fascinantan medicinski fenomen. Kontrolisan je od strane specijalizovanih neurona koji krvni pritisak održavaju prilično konzistentnim, reagujući u deliću sekunde. Kad ustajemo, na primer, krvni pritisak obično pada vrlo brzo, ali se tada niko od nas ne onesvesti, upravo zahvaljujući baroreceptorima koji srcu “nalože” da ubrza rad i više krvi potisne u mozak.

VESTI IZ MEDICINE

Digestivno zdravlje

Važna uloga postbiotika

Veruje se da ljudski mikrobiom čini više od 100 triliona mikroba. Ovi mikroorganizmi razgrađuju nesvarljive supstance kao što su vlakna, i time čoveku koga nastanjuju obezbeđuju izvor energije. Oni takođe metabolišu svarenu hranu kako bi proizveli različita korisna "postbiotična" jedinjenja uključujući aminokiseline, vitamine i kratkolančane masne kiseline (sirćetnu kiselinu i buternu kiselinu).

VESTI IZ MEDICINE

Nutricionizam

Kiselo mleko jača srce

Muškarci koji često konzumiraju fermentisane mlečne proizvode pod manjim su rizikom za koronarne bolesti od onih koji nisu ljubitelji kiselo-mlečnih proizvoda. Prema studiji Univerziteta Istočne Finske, objavljenoj u British Journal of Nutrition, veoma velika potrošnja nefermentisanih mlečnih proizvoda ima, pak, sasvim suprotan efekat, i u vezi je sa povećanim rizikom nastanka koronarne bolesti.

OSVAJANJE SVEMIRA

Ilijana Jakšić

Putovanje do međuzvezdanih prostora

Nuklearnim pogonom ili sudarom materije

Britansko međuplanetarno društvo, najstarija organizacija na svetu koja se bavi svemirom, godine 1973. pokrenula je petogodišnje istraživanje čija je svrha dizajniranje bespilotne svemirske letelice koja može da obavlja međuzvezdane letove. Projekat “Dedal” bio je prvi pokušaj hvatanja ukoštac s mogućnošću međuzvezdanog putovanja. Cilj projekta bio je da se otkrije izvodljivost čovekovog transporta do različitih zvezdanih destinacija, a sve to pomoću tehnologije bliske budućnosti, i to u okviru njegovog životnog veka.

SUNČEV SISTEM

Dragan Lazarević

Život na planetama i satelitima

Dug put do odgovora

Naučna predstava o Sunčevom sistemu je, zahvaljujući podacima koje su poslale kosmičke sonde, doživela pravu revoluciju u odnosu na predstavu iz vremena pre kosmičkih letova. Dobijeni su odgovori na brojna pitanja o našem najbližem kosmičkom susedstvu i to uglavnom neočekivani, ali su otvorena i neka sasvim nova pitanja. Najvažnije od vrlo starih pitanja je zasad bez odgovora: da li,osim naravno na Zemlji, na nekoj planeti ili prirodnom satelitu u Sunčevom sistemu ima života?

HIGH TECH

SMARTFONI, AUTOMOBILIZAM, SAOBRAĆAJ I AUDIO

Kompanija “Samsung” već duže vreme najavljuje da će proizvesti smartfon sa sklopivim ekranom. Ipak, tome prethodi predstavljanje prvog laptopa opremljenog ekranom koji ne samo što će se moći da se sklopi nego će omogućiti sasvim novo korisničko iskustvo.

SAOBRAĆAJ

O.K.

Železnice

Vozovi atomskih brzina

Đinguangšengang je kineski naziv za voz velikih brzina koji spaja Peking sa najnaseljenijim delom Hongkonga, Kaulunom. Južna provincija Guangdong u svoj sastav uključuje dva veoma važna velegrada: Guangdžou koji je širom sveta poznat po imenu Kanton, i vodeći trgovinski centar Šenžen.

AERONAUTIKA

Lake letelice

Tri decenije u zmajevom sedištu

Motorno zmajarstvo kod nas i našem okruženju ubrzano se razvija u poslednjih 30 godina. Od samih početaka, kad su korišćeni jeftini i tada jedini „trabant“ motori za pogon letelica i spora mađarska krila pa do danas, kada se koriste savremeniji „rorax 914“ motori velike snage i krila koja omogućavaju brzinu do skoro 200 km/h, motorno zmajarstvo zauzima zavidno mesto na listi korišćenja ultra-lakih letelica.

IT

Dr Milan Gnjatović,
docent na Fakultetu tehničkih nauka u Novom Sadu

Ko vas poznaje bolje od vas

Baš ništa da se sakrije!

Čitav spektar različitih korisničkih usluga zasnovanih na informacionim tehnologijama ima jedan zajednički sadržalac - ne mogu da se koriste anonimno. Uobičajena cena korišćenja ovih usluga je - vaša privatnost.

MATEMATIKA

M. Rajković

Vek i po od rođenja Mihaila Petrovića Alasa,
rodonačelnika srpske matematičke škole

Rodoslov srpske matematike

U godini nekoliko važnih jubileja za srpsku kulturu svečano je obeležen vek i po od rođenja Mihaila Petrovića Alasa (1868-1943), osnivača Srpske matematičke škole. Taj časni dug ispunio je naraštaj matematičara koji je četiri naša univerziteta na kojima se izučavaju matematičke nauke upisao na Šangajsku listu pet stotina najboljih u svetu. Pitanje: zašto je ovaj poenkareovski duh toliko značajan za srpsku matematiku i nauku uopšte, koje kao žiža osvetljava njegovu bogodanu pojavu u naučnom životu Srbije, nametnulo se i ovom prilikom. Monografija Miki Alasu u čast, u izdanju Akademije, u koju je on zasluženo primljen s nepunih 29 godina i služio joj do poslednjeg časa, kao kruna svetkovine, pokušaj je svestranog i temeljitog odgovora.

PRIRODNE NAUKE

M. Rajković

Najčuvenija naučna porodica

I teorema, i brojevi, i jednačina, i polinomi...

Porodica Bernuli predstavlja najčudesniji slučaj delovanja naslednog faktora na rađanje genija. I danas je ova familija predmet proučavanja genetičara. Praktično, nijedna porodica u istoriji nije iznedrila toliko značajnih naučnika, među njima čak dvanaest matematičara, od kojih su četvorica bili članovi raznih evropskih akademija nauka. A niko od njih nije direktno izabrao matematiku za svoju profesiju već su započinjali da studiraju nešto drugo: filozofiju, medicinu, muziku, pravo... Ipak, snažan urođeni matematički dar vratio ih je ovoj nauci.

EKOLOGIJA

Msc J. Baruhović

Otpad - nova sirovina

Budućnost na odbačenom

Količina proizvedenog otpada dobrim delom zavisi od civilizacijskog i industrijskog nivoa sredine u kojoj nastaje. Gledano u celini, svet danas više nego ikad proizvodi materijalna dobra, a to zahteva povećanu eksploataciju prirodnih resursa, što dalje uzrokuje veću količinu otpada. Razvijenija društva proizvode veću količinu otpada po glavi stanovnika, a zemlje u razvoju manju.

ISHRANA

Slavomir Vojinović

Sirevi

Belo, ukusno, hranljivo

Sir se dobija koagulacijom mleka i odvajanjem surutke, pri čemu dobijeni proizvod uglavnom ima znatno duži vek trajanja od mleka.
Tokom postupka proizvodnje sireva, vrši se koncentrovanje važnih komponenata sastava mleka, pre svega masti i proteina, dok laktoza - mlečni šećer velikim delom odlazi sa surutkom. Evidentno je da su sirevi, zbog svog sastava, veoma nutritivno vredni proizvodi.

IŠČEZLE VRSTE

O.K

Palorhest

Biljožder izdužene njuške

Palorhestes je taksonomski rod torbara koji su živeli samo u Australiji, u vremenskom intervalu od pre oko jedanaest miliona i šesto hiljada godina do približno 11.000 godina pre sadašnjeg vremena. U okviru roda, postojalo je šest vrsta.

BIOLOGIJA

Dr Ana Paunović

Život u ekstremnim uslovima

Crveni sneg sa mirisom lubenice

U jednom meksičkom pećinskom sistemu koji je toliko lep, ali i vreo pa ima dva nadimka: „raj“ i „pakao“, naučnici su otkrili oblik života zarobljen u kristalu, najverovatnije starom 50.000 godina. Da li će neki organizam i sa koliko uspešnosti rasti i razmnožavati se u određenoj sredini, zavisi od njegove ekološke valence. Ekološka valenca je veličina kolebanja ekoloških faktora (temperature, kiseonika, svetlosti...), u čijim je granicama moguć opstanak i život mikroorganizama. Organizmi sa širokom ekološkom valencom su eurivalentni organizmi, dok su organizmi sa uskom ekološkom valencom stenovalentni organizmi.

OKEANOGRAFIJA

Dr Barbara Radulović

Hadalna zona

Žive vrste u tami okeana

Mora i okeani pokrivaju dve trećine Zemljine površine i predstavljaju najrasprostranjeniju životnu oblast. Njihova prosečna dubina iznosi oko 3.800 m, a maksimalna oko 11.000 m. Vodena masa mora i okeana je u čitavom svom prostranstvu naseljena živim svetom, tako da njena ukupna biomasa daleko prevazilazi biomase ostalih životnih oblasti.

ZOOLOGIJA

Dubravka Marić,
Fotografije: Milan Paunović

Očuvanje ugroženih vrsta

Upravljanje populacijama zveri

Srbija je jedina zemlja u Evropi čiju teritoriju naseljavaju tri populacije mrkog medveda. Zapad i jugozapad Srbije nastanjuje dinarsko-pindska populacija, severoistok karpatska, a istok Srbije istočno-balkanska populacija medveda. Koliko u stvari ima medveda u Srbiji, teško je reći samo zato što "medveđa država" ne priznaje ljudske političke granice

UPRAVLJANJE VODAMA

Dr Vladica Božić

Izrael

Kap po kap, kad nema druge

Izrael, država sa 8,13 miliona stanovnika, nalazi se u zapadnoj Aziji i izlazi na istočni deo Sredozemnog mora. Zemlja na ivici pustinje ima veoma raznoliku geografiju, sa pustinjskim delovima koji zauzimaju veliku teritoriju na jugu i snežnim planinama na severu. Zbog svog položaja i klime - kiša pada uglavnom zimi, u severnim delovima - padavine su nejednako raspoređene i vremenski i između pojedinih regija. Relativno velike količine (920 mm godišnje) su u severnom delu zemlje, uglavnom u zimskom periodu, a vrlo male (30 mm godišnje) u južnom delu, gde je pustinja Negev. Zbog toga se oko 80% površinskih vodnih resursa nalazi na severu zemlje (Galilejsko jezero i dolina reke Jordan) a samo 20% na jugu.

KLIMA

Prof. dr Draženko Nenadić
Prof. dr Katarina Bogićević

Preokreti u poslednjih 10.000 godina

Civilizacije i promene vremena

Pre 20.000 godina, veliki deo kopna na severnoj hemisferi nalazio se pod debelim naslagama leda. Bilo je to poslednje veliko ledeno doba, jedno u nizu u poslednjih 2,6 miliona godina. Pre oko 14.000 godina, stisak hladnoće počeo je najzad da popušta, a ledeni pokrivači da se povlače u poznate nam granice. To povlačenje trajalo je skoro sledećih 7000 godina. Može se reći da, od pre 10.000 godina, živimo u toplom - interglacijalnom periodu, mada su se tokom njega povremeno dešavale velike klimatske oscilacije koje su tadašnju ljudsku populaciju nesvesno podsećale na surove i hladne uslove nedavno završenog perioda.

FOSILI

Dr Gordana Jovanović

Četiri miliona godina u stenama debljine 2 m

Na obalama jurskog mora

Srbiju i njene oblike života najčešće posmatramo onako kao što vidimo danas. Međutim, i Zemlja i živa bića su se dramatično promenili kroz vreme. Dokazi za to potiču od nečega što gledamo svakodnevno, ali na njih ne obraćamo dovoljno pažnje. To su stene o kojima uglavnom razmišljamo samo kad su nam iz nekih razloga potrebne ili kad u njima pronađemo ostatke drevnog života. Svaka od njih nam može ispričati drugačiju priču.

GEOLOGIJA

Dubravka Marić
Autor fotografija: Danko Taboroši

Atoli

Ostrvca koja daruju korali

Koralni grebeni predstavljaju najveće prirodne strukture na Zemlji i pokrivaju više od 600.000 km2. Formiraju ih korali - male životinje (obično manje od 1cm) koje grade spoljne skelete od krečnjaka kako bi zaštitili svoja mekana i osetljiva tela. Korali gotovo nikada ne žive kao samostalne jedinke, već formiraju zajednice koje broje i po nekoliko miliona jedinki. Kada neki koral ugine, njegov skelet ostaje kao tvrda podloga gde potom može da raste novi koral. Vremenom, taloženje ovih slojeva stvara koralne grebene. Na taj način te sičušne životinje stvaraju ogromne strukture.

ARHEOLOGIJA

I.J.

Otkriveni ostaci hleba proizvedenog pre četrnaest hiljada godina

Kulinarstvo u praistoriji

Ekipa istraživača sa Univerziteta Kopenhagena, Univerzitetskog koledža Londona i Kembridža analizirali su ugljenisane ostatke hrane stare 14400 godina s mesta okupljanja lovaca iz doba natufijske kulture. Mesto je poznato pod nazivom Šubajka 1 i nalazi se u Crnoj pustinji, u severoistočnom Jordanu. Rezultati koji su nedavno objavljeni u časopisu “Proceedings” Nacionalne akademije nauka SAD (poznat kao PNAS) predstavljaju najstariji empirijski dokaz proizvodnje hleba.

OKO PLANETE

MEGAFAUNA

Najveća ptica na svetu

Posle čitave decenije protivrečnih dokaza i brojnih publikacija, naučnici iz dobrotvornog međunarodnog društva ZSL (Zoološko društvo Londona) Instituta za zoologiju, konačno su za sobom ostavili debatu o najvećoj ptici na svetu.

OKO PLANETE

TAKMIČENJA

“Brand New Engineers”

Ideja seminara “Brand New Engineers” jeste da upozna studente sa aktuelnim dostignućima i dešavanjima u svetu inženjeringa, tj. da približi studentima, kroz realne zadatke, današnje potrebe kompanija i predstavi puteve kojima mogu da nastave nakon završetka studija.

OKO PLANETE

GRAĐEVINARSTVO

Najduži most na svetu

Kineskim firmama bilo je potrebno osam godina da naprave najduži most na svetu. Most dug 55 km spaja dve administrativne regije: Hongkong i Makao sa Čuhaijem; pušten je u saobraćaj krajem oktobra. Vreme putovanja je time skraćeno za 60 odsto za više od 60 miliona ljudi koji gravitiraju ka mostu. Prema procenama stručnjaka, dnevno će preko njega prelaziti 40.000 vozila.

OKO PLANETE

ARHEOLOGIJA

Kostur iz Pompeje

Italijanski arheolozi koji istražuju Pompeju otkrili su ostatke čoveka kojeg je ogromna stena obezglavila dok je bežao od pobesnelog vulkana. Obližnji vulkan Vezuv proradio je 79. godine n.e. a njegova erupcija usmrtila je brojne stanovnike Pompeje tako što je lava pala na njih. Pronađeni skelet pripadao je čoveku koji je preživeo prvobitnu eksploziju i pokušao da pobegne.

OKO PLANETE

ROBOTI

Imitacija guštera?

Roboti bi jednog dana mogli da savladaju neočekivane prepreke i pređu preko neravnih terena zahvaljujući analizi kretanja guštera. U ovim istraživanju, koje je sproveo istraživački tim Univerziteta Kvinslend (Australija) korišćena je kamera sa mogućnostima usporenog snimka kako bi se zabeležila postepena kretanja osam vrsta australijskih agame guštera koji idu na dve noge, što je poznato kao bipedalno kretanje.

OKO PLANETE

PALEONTOLOGIJA

Puž star 99 miliona godina

Naučnici su otkrili puža starog 99 miliona godina. Ovaj praistorijski primerak pronađen je u komadu ćilibara u Burmi. Reč je o jednom od najznačajnijih otkrića u istoriji paleontologije jer se u fosilnom obliku sačuvalo meko životinjsko tkivo, što se u istraživanju starih fosilnih oblika dosad nije desilo.

OKO PLANETE

STUDENTI

Takmičenje AIBG, prvi put

U organizaciji Udruženja studenata tehnike Evrope, BEST Beograd, prvi put će se ove godine organizovati programersko takmičenje koje se bavi veštačkom inteligencijom AIBG (Artificial Intelligence Battle Ground). Suština takmičenja je da, za 20 sati, svaki tim kreira svog inteligentnog agenta na osnovu zadate igrice.

OKO PLANETE

GEOLOGIJA

Otkriven masivni podzemni okean

Rezervoar vode obima tri puta većeg od svih okeana otkriven je duboko ispod površine Zemlje. Otkriće bi moglo da objasni poreklo okeana na našoj planeti.

OKO PLANETE

MOLEKULI

Grafen kao pomagač

Premazivanjem određene površine grafenom, ugljeničkom stukturom debljine jednog atoma, može se kontrolisati isparavanje vode s tih površina, barem sudeći prema najnovijem istraživanju.

OKO PLANETE

MATERIJALI

Svetlom na bakterije

U laboratorijskim testovima, kvantna tačka polimera skoro je eliminisala dve vrste bakterija otpornih na lekove. Novi materijal koji koristi snagu ambijentalne svetlosti za proizvodnju molekula ubica bakterija mogao bi da pomogne da se zaustavi širenje bolničkih infekcija, uključujući i onih čiji su izazivači bakterije otporne na lekove.

OKO PLANETE

ORNITOLOGIJA

Beg od bolesti

Na Univerzitetu u Lundu, u Švedskoj , posle dugog istraživanja, mapirana je početna destinacija ptica selica. Istraživači su uspeli da istraže i otkriju glavne razlike u imunom sistemu ptica selica i stanarica i zaključili da su ptice selice u boljem položaju jer napuštaju tropske krajeve kada je vreme da gaje potomstvo. Tako se udaljuju od oblasti zaraženih tropskim bolestima i time manje opterećuju imuni sistem.

OKO PLANETE

BIOLOGIJA

Sibirski leopard nestaje

Naučnici procenjuju da su ostala samo 84 primerka veoma ugrožene podvrste leoparda, poznatog pod nazivom sibirski ili amurski leopard (Panthera pardus orientalis). Mogu se pronaći samo na jugozapadnoj granici Primorskog kraja Rusije s Kinom i Severnom Korejom.

OKO PLANETE

VULKANOLOGIJA

Vrata do pakla

Udaljena 260 km od Ašgabata, glavnog grada Turkmenistana, nalazi se plamteća rupa sa, kako se smatra, najvećim rezervama prirodnog gasa na svetu, nazvana „Vrata do pakla“. Ovaj naziv dobila je jer gori još od 1971. godine i svojom užarenošću prosto topi pesak pustinje Karakum. Prema neproverenim podacima, jer je zbog toplote to praktično nemoguće izmeriti, širina rupe je 70m, a dubina oko 30m.

ČASOPIS PLANETA Br 87

 SARADNICI NA BROJU

Saradnici: Jozef Baruhović, Katarina Bogićević, Vesna Bosanac, Svetlana Đurić, Milan Gnjatović, Ibrahim Hadžić, Ilijana Jakšić, Gordana Jovanović, Oliver Klajn, Sana Knežević, Dragan Lazarević, Mirjana Lukić, Borka Marinković, Vladimir Milojević, Žaneta Miljanić, Marija Miljković, Darko Mladenović, Draženko Nenadić, Ana Paunović, Barbara Radulović, Miloš Rastović, Dušan Stanić, Sanja Stanković, Miomir Tomić, Gordana Tomljenović, Ljubiša Topisirović, Zoran Šević, Zdenko Štromar, Slavomir Vojinović


Dostupno na digitalnom formatu www.novinarnica.net

Direktor: Milan Knežević
Glavni i odgovorni urednik: Aleksandar Gaon
Pomoćnik glavnog urednika: Miloslav Rajković
Likovno-grafički urednik: Studio Platinum, Beograd
Fotografije: Zdenko Štromar
Naslovna strana: Marija Miljković
Internet: Marija Miljković

IZDAVAČ I OSNIVAČ : " Belmedia" d. o. o.
DISTRIBUCIJA: Global Press d.o.o, Beograd, Žorža Klemansoa 24, 011/276-4538 i 276-9301
ŠTAMPA: "Kosmos", Svetog Save 16, Beograd, 011/ 2430 510

Sledeći broj izlazi 1.januara 2019g.