ARHEOLOGIJA
Priredila: Maja Miljević-Đajić
Velika humka u Pilatovićima
Kneževski grob
Kružna kamena struktura i grobovi unutar humke
|
Tokom perioda starijeg gvozdenog doba (VI i V veka p.n.e.) dolazi do pojave jednog zanimljivog kulturnog fenomena koji se ogleda u sahranjivanju elite sa raskošnim blagom ispod monumentalnih zemljanih ili kamenih humki. Ovaj fenomen se prostirao po čitavoj Evropi, a reč je o kneževskim grobovima (princely graves). Jedan takav, izuzetan kneževski grob otkriven je u Pilatovićima, kod Požege 1977-78. godine.
Prvi put je naziv “kneževski grob” upotrebljen 1957. godine zbog monumentalnosti humke i bogatog sadržaja nalaza. Bogati nalazi iz monumentalnih kneževskih grobova kojih ima na teritoriji Balkana, u Atenici i Novom Pazaru, u Pilatovićima, Ararevoj gromili, Trebeništu i slično, pružaju dokaze o toj kulturi i jačanju ratničkog staleža i bogaćenju plemenske aristokratije, pogrebnoj praksi, promeni materijalne kulture. Način sahranjivanja je zavisio od društvenog položaja sahranjene osobe tokom života, ugleda, bogatstva i autoriteta. Pojava kneževskih grobova na centralnom Balkanu značajna je po tome što pruža brojne i naučno veoma relevantne arheološke podatke za odgovarajuća kompleksna i sistematska proučavanja starijeg gvozdenog doba na ovom području.
Velika humka u Pilatovićima
Gvozdenodopska humka monumentalnih razmera otkrivena je na ravničarskom prostoru u ataru sela Pilatovići kod Požege. Tokom rekognosciranja terena u posleratnom periodu došlo se do otkrića praistorijske nekropole koja se sastojala od oko 20 zemljanih tumula i 80 grobnih celina iz bronzanog i starijeg gvozdenog doba (lokalitet Ravni Lug).
Posebno se izdvaja velika humka sa lokaliteta Trnjaci, prečnika 45 m i 2,5 m visine, koja je arheološki istražena 1977-78. godine od strane direktora Muzeja u Užicu M. Zotovića. Rezultati arheoloških istraživanja objavljeni su, u dva navrata, posle nekoliko godina i time je ova humka, po veličini, masivnoj kamenoj strukturi i bogatim arheološkim nalazima, svrstana u horizont kneževskih grobova (VI-V vek p.n.e). Ona je izgrađena kao mauzolej za sahranu istaknute ličnosti i članova njegove uže porodice, odnosno za ”porodicu plemenskog poglavara”.
Velika humka Pilatovići |
Grobna praksa unutar humke
Grobovi unutar humke su izgrađeni od slaganog kamena, sa perifernim kamenim vencem, spalištem (lomačom) i žrtvenom konstrukcijom u samoj humci. U centru humke se nalazila grobnica elipsastog oblika, građena od krupnijeg rečnog kamena, u koju su bili položeni kremirani ostaci pokojnika muškog pola- kneza ili princa. Knez je očigledno kremiran na nekom drugom mestu, a ne unutar humke. Sa južne periferije humke potiče znatna količina spaljenih predmeta, a arheološka istraživanja ukazuju na neko manje mesto spaljivanja. Zanimljivo je to da je ovo jedini spaljeni grob na čitavoj nekropoli, što se može objasniti određenom rezervisanom privilegijom i da se, bez sumnje, radi o izuzetno važnoj i značajnoj osobi te zajednice. U perifernoj zoni humke, pronađen je najočuvaniji ženski grob sa bogatim grobnim inventarom. Pokojnica je bila skeletno sahranjena u ležećem položaju. U blizini centralne grobnice, nedaleko od središta tumula, otkrivena je prilično mala pravougaona kamena građevina koja je sadržala skeletne ostatke dečijeg skeleta. Prema nalazu male ogrlice od sitnih ćilibarnih perli, kamenih perli i manjih komada nakita od bronzanog lima, pretpostavlja se da je reč o sahrani devojčice. Verovatno da su ispod humke bili sahranjeni plemenski poglavica (sahrana kneza), zatim njegova supruga (sahrana kneginje) i njihovo dete (sahrana princeze). M. Zotović je, takođe, zabeležio da su bili prisutni i osatci drugih kremiranih pokojnika ispod tumula, ali nema podataka za njihov stratigrafski položaj.
Humka u Pilatovićima nakon iskopavanja |
“Dobrovoljni pratilac”
Od izuzetnih i dragocenih nalaza izdvaja se egipatski skarabej-amulet (XX-XXII dinastija) koji je bio položen na gomili sagorelih kostiju kneza. To dodatno potvrđuje njegov visoki društveni status koji je u ovom slučaju imao religioznu funkciju talismana u kultu mrtvih. Skarabej je bio izrađen od svetlozelenog kamena (steatita), bio je perforiran i verovatno se koristio kao centralni amulet ogrlice. Na donjoj strani ima nedešifrovane hijeroglife sa predstavom dve kobre, krokodila i skarabeja. Značaj egipatskog skrabeja na centralnom Balkanu ogleda se o postojanju trgovačkih i drugih kulturnih veza među čak i najudaljenijim društvenim zajednicama toga vremena. Pretpostavlja se da su ga izradili Etrurci u Italiji. Pored toga što su ih uvozili iz Egipta, proizvodili su ih i lokalno. Od predmeta koji dodatno ukazuju na prestižni identitet ratnika izdvajaju se oružje, ratnička oprema i kompleti za piće. Oni su otkriveni u centralnom grobu kneževske humke, a tu spadaju ostaci krivih noževa i mačeva, kao i fragmenti bronzanog lima koji su mogli pripadati štitu ili oklopu. Na mestu gde je obavljena kremacija pronađeno je 25 skitiskih strelica i figura konja koja je mogla biti deo figuralne dekoracije falere.
Bronzane posude iz Grčke |
U grobu inhumirane pokojnice-kneginje otkriveno je znatno više ličnih nalaza. Ova pojava je karakteristična i za druge humke iz istog perioda, gde su po pravilu ženski grobovi bili bogatiji od muških. Međutim, spaljivanje (kremiranje) pokojnika je bilo rezervisano samo za najuglednije članove plemenske aristokratije. Od ličnih predmeta značajni su delovi raskošnog nakita, kao što su zlatna narukvica od spiralne žice sa spljoštenim završecima, dve zlatne grivne i dva masivna zlatna prstena za kosu. Veliki broj amorfnih ćilibarskih perli koji su pripadali ogrlici je otkriven, a ćilibar je uobičajen među pripadnicama srednjobalkanskih plemena. Odeća je bila ukrašena sa 14 lučnih fibula, dok je oko struka pokojnica imala bronzani astragalni pojas. Od ostalih predmeta, prisutni su i grobni prilozi od bronze u njenom grobu, činija, zdela, fiala mezomfalos. Jedini predmet od keramike bio je redak nalaz šolje sa kljunom za izlivanje, verovatno autothonog porekla. Među grobnim prilozima prilično su zanimljivi mali izliveni lončarski sud tipa Glasinac i tri bronzana posuđa grčke provencijencije.
Egipatski skarabej od steatita. Gornja i donja strana |
U arheološkoj literaturi susreće se fenomen iznenadne pojave i brzog nestajanja kneževskih grobnica na području centralnog Balkana iz VI veka i prvih decenija V veka p.n.e. Postojanje kneževskih grobova je dvostruko, jer sa arheološke strane oni pružaju bogatstvo materijala koje je pripadalo domaćem stanovništvu, ali i čije je poreklo strano. S tim u vezi oni svedoče i o karakteru kulturnih izmena, o živim kulturnim vezama među narodima i o novim sadržajima materijalne i duhovne kultre. Dok sa druge strane, kneževski grobovi omogućavaju proučavanje nivoa razvitka jedne kulture, društvenih odnosa, materijalnog bogatstva, trgovačkih i političkih veza, verskih rituala, kulturnih obreda i običaja i slično.
Ogrlice od ćilibara iz groba kneginje |
Što se tiče sahrana kneza i kneginje u Velikoj humci u Pilatovićima, na osnovu analize stratigrafije, smatra se da su one obavljene istovremeno ili prilično brzo jedna za drugom. Možda je ona bila “dobrovoljni pratilac” svom suprugu u zagrobnom životu. Međutim, neophodne su dodatne analize arheološkog materijala da bi se takva interpretacija sa sigurnošću tvrdila.
Priredila: Maja Miljević-Đajić
Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"
|
