BIOLOGIJA
Endemske vrste u Srbiji
Od omorike do ribe crnke
Dr Ana Paunović
Svaka zemlja ima bar jednu ili više vrsta koje su za nju jedinstvene i kojih nema u drugim krajevima. To su tzv. endemske vrste, tj. jedinka neke vrste (ili drugog taksona) koja je ograničena na deo areala u istorijskom, ekološkom ili fiziološkom pogledu. Srbija je jedna od vodećih zemalja sveta po brojnosti različitih vrsta i zemlja sa zavidnim brojem endemičnih vrsta kojima se ne mogu pohvaliti neke druge. Očuvanja endemičnih vrsta pre svega zavise od očuvanja staništa, na kojima se endemične vrste mogu naći. Iščezli biljni endemi Kragujevački slez(Althaea kragujevacensis Pančić) živeo je samo u okolini Kragujevca i, kao takav, bio lokalni endemit Šumadije. Ovu vrstu opisao je poznati prirodnjak Josif Pančić. Nakon njegove smrti, ova biljka više nije nalažena. Kao verovatan uzrok nestanka Pančićevog sleza navodi se širenje urbanog područja. Druga endemična vrsta sleza, Vranjski slez(Althaea vranjensis), ponavljanim istraživanjima, nije nađena na svom jedinom poznatom ruderalnom staništu. Moravski vodeni orah (Trapa annosa Janković) bio je endemit Pomoravlja. Nestao je usled isušivanja moravskih mrtvaja i rukavaca. Isto je i sa Pančićevim grahorom koji se, već 50 godina, nigde ne može naćiPančićeva omorika (Picea omorica) Pančićeva omorika je četinarska vrsta koja pripada familiji Pinaceae. U dalekoj prošlosti naseljavala je sve kontinente, pre smene ledenog i međuledenog doba. Nastupanjem ledenog doba, omorika je utočište našla u srednjem delu toka Drine, u zapadnoj Srbiji i istočnoj Bosni, između Bajine Bašte i Višegrada, gde joj je danas jedino stanište u svetu. Josif Pančić je za omoriku prvi put čuo u užičkom kraju 1855. godine, a deset godina kasnije naredio je da se za potrebe Velike škole iz zapadne Srbije dostave grane sa šišarkama svih četinara. Tu su se našle i dve grane omorike. Krajem 1875. Pančić je pronašao omoriku u Zaovinama. O tome je objavio, na nemačkoj jeziku, članak “Jedan novi četinar u Istočnim alpima”. Opis same biljke je napisan kako to današnja botanika zahteva - na latinskom jeziku. Odmah je osporavan u naučnim krugovima. Izražena je sumnja da se radi o novoj vrsti. Pančić je izdržao kritiku nauke i vrsta je dobila ime po njemu. On ju je često nazivao „ledenom lepoticom“. Omorika dostiže visinu do 50 m. Ima krošnju uskog piramidalnog oblika.
Grane omorike su kratke, pri vrhu krošnje uperene nagore, u sredini horizontalne, u donjem delu nešto viseće, sa vrhovima usmerenim ka nebu. Četine su na gornjoj strani tamnozelene i sjajne, a sa donje strane imaju dve bele pruge i ne bodu. Mlade šišarke su ljubičaste boje, a zrele dobijaju crvenosmeđu boju. Omorika se spušta do 400 m nadmorske visine, a penje do 1700 m. Uglavnom raste na krečnjaku, ponekada i na serpentinu. Zbog vretenastog, izuzetno lepog izgleda, nazivaju je i četinarskom lepoticom. Drvo je velike tehničke vrednosti i koristi se za izradu muzičkih instrumenata. Feliks Kanic u svojim putopisima navodi da su Pančićevu omoriku Rimljani koristili za podupiranje rudničkih jama u Bosni. Pančićeva omorika kao „živi fosil“ svetske flore predstavlja naučnu zagonetku – pre svega njeno poreklo, smanjivanje prirodne sredine samo na srednji tok reke Drine, slabost u poređenju sa drugim biljnim vrstama, osetljivost na negativno delovanje čoveka u prirodnim staništima, a sa druge strane jako dobro uspevanje u zagađenim urbanim uslovima. Lokalno šumsko gazdinstvo, u saradnji sa Institutom za šumarstvo iz Beograda, podiglo je na Jelovoj gori prvu plantažu Pančićeve omorike kako bi se ova ugrožena vrsta spasila i omogućila proizvodnja sadnica. Josif Pančić je 1888. sahranjen u sanduku načinjenom od omorike, na vrhu Kopaonika koji nosi ime Pančićev vrh - mada Pančićeva omorika uopšte ne raste na Kopaoniku! Na ovoj planini je samo grob Josifa Pančića, što je bila poslednja želja najvećeg srpskog prirodnjaka. Zapravo, postoji nekoliko primeraka stabala omorike ali su te biljke donešene sa Tare.
Dr Ana Paunović
Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"
|
