TEHNOLOGIJA

Pripremio: Mg. Jozef Baruhović

Navodnjavanje

Kap po kap, najbolje

“U svetu se 17% obradivog zemljišta navodnjava i sa tih povrsina se dobija oko 40% ukupne svetske proizvodnje hrane.U Srbiji, od raspoloživa 4,2 miliona ha obradivog zemljišta, i u najsušnijim godinama ne navodnjava se više od 200.000 ha a to je daleko ispod svetskog i evropskog proseka. Zbog toga su prosečni prinosi niski i zavise od vremenskih prilika. Osnovni preduslov za poboljšanje prinosa je navodnjavanje, posebno zbog sve češćih sušnih godina“. (“Voda do svake njive”, “Politika” , autor Aleksandar Prodanović)

Efekti navodnjavanja dolaze do izražaja kod povrtarske proizvodnje na otvorenom prostoru i u plastenicima, kod gajenja jagoda i malina, u zasadima jabuka, krušaka i drugog voća, gde prinosi mogu da budu 50%-100% veći u odnosu na površine koje se ne navodnjavaju.

Navodnjavanje kroz vekove

Na prostorima gde su prirodne padavine bile nedovoljne, u aridnim i polu aridnim krajevima sveta, gde su nastale i najstarije civilizacije (Mesopotamija, Asirija, Vavilon tj. prostori “Plodnog polumeseca”) došlo je i do veštačkog navodnjavanja, tj. izgrađena je mreža kanala da bi se iz obližnjih reka Tigra i Eufrata dovlačila voda za zasade.

Čovek u starom veka nije mogao da se osloni na ćudi prirode - morao je da veštački natapa polja i livade kako bi povećao prinose. Još 3000. pne, civilizacije u Mesopotamiji, Numibiji , Indiji i Kini koristile su mrežu kanala za natapanje polja. Kada je vodu trebalo zahvatati iz rečnih tokova i podizati je na veću visinu, korišćen je “vodeni točak”. Točak prečnika 3-5 m sa postavljenim posudama po obodu zahvatao je vodu iz reka i podizao je na potrebnu visinu . Pokretala ga je snaga rečnog toka, domaćih životinja a ponekad i ljudska radna snaga. Arheološkim iskopavanjima otkriveni su kanali za navodnjavanje u Južnoj Americi (Peru) koji potiču iz 4. milenijuma pne.

Poznata je i slika sa australijskih i američkih farmi gde su koristili energiju vetra za ispumpavanje vode iz dubokih arteških bunara.

Pojava novih “primarnih pokretača“, motora sa unutrašnjim sagorevanjem i električnih motora, u velikoj meri je olakšala izvlačenje i distribuciju vode za navodnjavanje. Došlo je do širenja površina koje su navodnjavane ali i do većeg iscrpljivanja podzemnih i nadzemnih izvorišta vode tako da se danas pojavio problem nedostatka vode.

Primera radi, u 2000. godini, posmatrano u svetskim razmerama, oko 2.788.000 km2 plodnog zemljišta bilo je opremljeno sistemima za navodnjavanje: 68% se nalazilo u Aziji, 17% u Americi, 9% u Evropi, 5% u Africi. U Srbiji je taj procenat iznosio ispod 5%. A već 2008. površine koje su navodnjavane porasle su na oko 3.242.000 km2.

Savremeni sistemi i postrojenja

Sistemi i postrojenja za navodnjavanje razlikuju se međusobno, što zavisi od toga kako se voda doprema do postrojenja-uređaja i kako se zatim distribuira do “potrošača“: staklenika, bašta, parkova, voćnjaka, žitnih polja. Cilj je da se površine ravnomerno natope vodom, u tačno potrebnim količinama , ni više ni manje.

U poslednje vreme razvijeno je više vrsta postrojenja za navodnjavanje. Svako ima svoje specifičnosti u primeni, zavisno od klimatskih uslova, konfiguracije terena, raspoloživosti izvorišta, itd .

Najpoznatiji sistemi i postrojenja su: sprinkler sistemi, sistemi sa centralnim središnjim stubom, sistemi na točkovima (“putujuci sistemi“), sistemi “kap-po-kap”. Razvijen je i niz podgrupa koje se uglavnom uklapaju u neko od navedenih postrojenja, tj. da li se navodnjavanje izvodi ispod nivoa zemljišta ili iznad.

Po “sprinkler sistemu”, navodnjavanje se izvodi nadzemno.Voda pod pritiskom dovodi se preko cevovoda do mlaznica postavljenih iznad tla i pod pritiskom rasprskava po terenu. Sprinkler-mlaznice imaju dodatni uređaj koji automatski rasprskava vodu u kružnim i polukružnim formama. Protok vode je u granicama od 3-76 l/min a prečnik otvora na mlaznicama (prskalicama) iznosi 10-50 mm. Sprinkler-mlaznice se mogu postaviti na pokretnu platformu i pomerati iz mesta u mesto.Voda se dovlači preko dugih platnenih ili plastičnih cevi .

Sistem-postrojenje sa centralnim središnjim stubom sastoji se od dva dugačka kraka izvedena u čelično-rešetkastoj konstrukciji i postavljena na centralni središnji stub. Sa donje strane oba kraka postavljene su mlaznice koje u sporom kružnom kretanju prskaju vodu.

Sistem na točkovima, tzv. “putujući sistem” sastoji se od čelično-rešetkaste konstrukcije koja se postavlja poprečno po celoj širini polja koje se navodnjava. Cela konstrukcija je oslonjena na više točkova i pomera se poprečno po celoj dužini polja. Sa donje strane konstrukcije postavljene su mlaznice koje vrše natapanje i rasprskavanje. Konstrukcija se polako pomera bilo ručno ili automatski, na motorni pogon.

Kap po kap

Poslednjih godina sistem “kap-po-kap” sve više nalazi primenu i na malim i na velikim poljoprivrednim imanjima. Sistem pokazuje prednosti u odnosu na ostale vidove navodnjavanja. U primeni sistemu “kap-po-kap” objedinjene su funkcije navodnjavanja i đubrenja. Voda pomešana sa tečnim đubrivom dostavlja se u zonu korena stabljike, tj. voda se iz položenih cevi, podzemno ili nadzemno, ispušta iznad samog korena biljke koju treba navodnjavati.

I sistem “kap-po-kap” ima svoju istorijsku priču. Jednostavna forma ovog sistema pojavila se u Kini, u 1. veku pne. Korišćene su zakopane glinene posude napunjene vodom, sa izbušenim otvorima sa strane. Savremeniji sistem “kap-po- kap” razvijen je u Nemačkoj 1860, kada su za navodnjavanje počeli da koriste glinene cevi postavljene po površini zemlje. To je bila kombinacija navodnjavanja i isušivanja. Postupak je usavršen 1920. primenom izbušenih cevi. Postupak je kasnije razvijen u Australiji uz upotrebu plastičnih cevi za čuvanje i raspodelu vode.

Dalje usavršavanje sistema ostvareno je u Izraelu. Umesto da za ispuštanje vode koriste uske otvore, koji lako mogu da se zapuše sitnim česticama, ugradili su duže prolaze za vodu i iskoristili pritisak vode za usporavanje vodenog mlaza u izlaznim mlaznicama. Prvi eksperimenti sa ovom tehnologijom izvršeni su 1959. Već 1964. osnovana je firma “Netafim“ koja se kasnije razvila u svetski glavnog isporučioca opreme za sistem “kap-po-kap. “Netafim “ je razvio i “površinsku mlaznicu”.

Sistem “ kap-po-kap” je najznačajnija inovacija u oblasti agrara od vremena “sprinkler sistema “ koji je korišćen od 1930. Postupak je ponudio prvu praktičnu alternativu za površinsko navodnjavanje. Kao i kod svakog sistema za navodnjavanje, više činilaca treba uzeti u obzir kada se donosi odluka o primeni sistema: topografija zemljišta, vrsta zemljišta, vrsta vode (reciklirana ili sveža), vrsta biljaka, klimatski uslovi, gustina cevovodne mreže… Sistem obuhvata više delova: pumpa za stvaranje pritiska u cevovodima, filteri za uklanjanje nečistoća i peska iz vode, instrumenti za kontrolu pritiska u cevovodima, glavni i sporedni cevovodi, ručno ili elektronsko kontrolisanje, ventili, sigurnosni ventili, konektori za formiranje cevovodne mreže, mlaznice. Ako se koristi pijaća voda, oprema sa filterima nije potrebna dok je za recikliranu vodu potrebno postaviti dodatne filtere. Instalacije “kap-po-kap” može se postavljati nadzemno i ispod površine zemljišta .

Savršeniji sistemi “kap-po-kap” koriste i tečna veštačka đubriva koja se mešaju sa vodom i izbacuju sa vodom za navodnjavanje. Na taj način se postiže ušteda u đubrivu. Sistem je potrebno povremeno pročišćavati; u tu svrhu dodaju se razne hemikalije (hlorna i sumporna kiselina) koje se mešaju sa vodom. Jedna od glavnih prednosti sistema “kap-po-kap” je što u znatnoj meri štedi vodu tako da se istom količinom vode povećava količina poljoprivrednih proizvoda. Prednost je i što je smanjeno isparavanje pošto se voda dovodi do korena biljke, a to dalje umanjuje mogućnost oboljevanja biljaka. Dalja usavršavanju sistema “kap-po-kap” usmerena su na usporavanje protoka vode. Sadašnje mlaznice ispuštaju vodu u zemljište intenzitetom 6-16 l/sec. Pošto se vrši selektivno napajanje korisnih biljaka, ograničeno je izrastanje korova. A cevovodi se mogu postavljati nezavisno od konfiguracije zemljista, što je prednost u odnosu na druge sisteme za navodnjavanje. Smanjena je i erozija zemljista a manji su i troškovi angažovanja radne snage.

Međutim, početni troškovi su veći u poređenju sa drugin sistemima. Atmosferski uticaji, posebno sunce, deluju na starenje cevovoda i skraćuju životni vek plastičnih cevi ukoliko se ne uklanjaju posle obavljenih poljskih radova. Ako voda nije dovoljno isfiltrirana, može da dođe do začepljenja mlaznica pa se ne mogu koristiti đubriva umešana u vodu.

PVC cevovodi stradaju ponekad i od glodara, što zahteva da se cela grana (linija) cevovoda zameni.

Mg. Jozef Baruhović

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"