ISTORIJA AVIJACIJE

Pripremio: Tekst je preuzet iz knjige„Kratka istorija vazduhoplovstva u Srbiji”,

Vojno vazduhoplovstvo Kraljevine Jugoslavije

Od nasleđenog do najmodernijeg

U sastavu oružanih snaga Kraljevine SHS/Jugoslavije od kraja 1918. delovalo je i vojno vazduhoplovstvo. Za nepune 22 godine, ono je prešlo put od male jedinice ranga puka do složenog sistema samostalnog roda vojske, koji se početkom 1941. sastojao od 4 vazduhoplovne brigade sa 8 pukova, 2 samostalne vazduhoplovne grupe, više školskih i drugih jedinica i službi, 1800 vazduhoplovnih oficira, oko 2000 pilota i oko 940 aviona svih tipova.

Devoatin-Hispano 300 KS (Dewoitine D.1 C1) 8, 1. VP, VKSHS, a. Novi Sad, 1927

Od kraja 1918. u sastavu oružanih snaga Kraljevine SHS (od 1929. Kraljevine Jugoslavije - KJ) delovalo je Vojno vazduhoplovstvo (VKSHS), od 1930. nazvano Vazduhoplovstvo vojske (VV). Od Štaba srpske Aeroplanske eskadre formirana je 1. marta 1919. Vazduhoplovna komanda (sa 4 eskadrile, školom i parkom), a početkom oktobra 1920. Odeljenje za Vazduhoplovstvo (OzV) pri Ministarstvu vojske i mornarice (MViM). Ubrzani rast vazduhoplovstva zahtevao je da se OzV preformira u Komandu vazduhoplovstva (KV) u rangu armije, koja je i osnovana 14. februara 1927. u Petrovaradinu.

Mnogo manje po obimu, Pomorsko vazduhoplovstvo (PV), osnovano aprila 1921, naoružano isključivo hidroavionima, nalazilo se u sastavu Jugoslovenske kraljevske mornarice (JKM). Od 1924. nabavljalo je domaće školske, a od 1926. nemačke ratne hidroplane. Tokom svog postojanja PV je koristilo ukupno 202 školska i ratna hidroplana od kojih su 123 proizvedena u zemlji. Ukupnom broju moraju se dodati i 53 poznate konverzije.

Početkom 20-tih infrastruktura vazduhoplovstva nije bila razvijena i oslanjala se na nekoliko aerodroma preuzetih od neprijatelja, od kojih su najznačajniji bili oni u Novom Sadu i Mostaru. Zbog toga se ubrzo pristupilo planskoj izgradnji 8 novih stalnih aerodroma u različitim krajevima zemlje (Beogradu, Skoplju, Nišu, Kraljevu, Zagrebu, Sarajevu, Pančevu i Beloj Crkvi) koji su završeni početkom 30-tih godina. Svi su raspolagali prostranim letelištima, većim brojem hangara betonske i metalne konstrukcije, skladištima, radionicama i pratećim objektima. Pet aerodroma su bili mešovitog tipa pošto se na njima odvijao i civilni vazdušni saobraćaj. Neposredno pred rat pripremljeno je i preko 100 ratnih letelišta. Tokom 1936, KV je iz Petrovaradina premeštena u Zemun.

Avioni do 1936.

U pogledu snabdevanja avionima i drugim tehničkim sredstvima, VKSHS u početku je bilo primorano da se najvećim delom oslanja na materijal nasleđen od Srpske avijatike i preuzet od Francuza 1919 (prilikom njihovog povlačenja sa Balkana) i 1921 (iz francuskih viškova). Bio je to još uvek savremen materijal, naročito bombarderi Brege 14 i lovci Spad, pa i novije verzije Njepora. Deo aviona je bio potpuno nov i zadržao se u upotrebi do početka 30-tih godina. Drugi izvor snabdevanja bili su avioni iz ratnog plena, uglavnom iz austrougarskog i nešto malo iz nemačkog vazduhoplovstva - ukupno 124 aviona 41 tipa. I među njima je bilo modernih i delom dobro očuvanih borbenih aviona kao što su Albatros (Albatros D.III Oef), Avijatik (Aviatik Berg), Ufag C.I (UFAG C.I) i Rumpler C (Rumpler C), ali i školskih Brandenburga (Brandenburg B.I i C.I).

Broj aviona iz vremena rata brzo se smanjivao zbog istrošenosti i zastarelosti, pa je bila neophodna njihova zamena. Prvi novi avioni Potez 15 (Potez 15A2) stigli su iz Francuske u vidu vojne pomoći, a 1925. započele su isporuke na osnovu francuskog kredita iz 1923. Ugovorena je isporuka preko 200 aviona i 320 motora, tako da je u zemlju stiglo 150 Brege 19 (Breguet 19), 50 lovaca Devoatin (Dewoitine) i 6 hidroplana KAMS (CAMS 30E). Uvođenjem tih aviona u naoružanje, stvoreni su uslovi za prvu veću modernizaciju VKSHS i osnivanje novih pukova i eskadrila.

Od kraja 1923. u zemlji je počeo proces organizovanja domaće vazduhoplovne industrije (VI). Ona se ubrzano razvijala i, krajem 20-tih, bila je u stanju da obezbedi veliki deo potreba VKSHS i PV za avionima i hidroavionima različitih kategorija, kao i osnovnom pratećom opremom.

U drugoj polovini 20-tih, Francuska je i dalje bila najveći isporučilac aviona, motora i opreme za jugoslovensko vazduhoplovstvo, ali sada i u saradnji sa domaćom VI. Država je otkupljivala licence, čemu je prethodila isporuka određenog broja aviona i motora licencnog tipa izrađenih u matičnim francuskim firmama.

I pored pretežnog oslanjanja na Francusku, u drugoj polovini 20-tih, započela je postepena preorijentacija na snabdevanje iz drugih zemalja. U početku, bila je to nabavka borbenih hidroplana Do-D (Dornier Do-D) i Do-Val (Do-Wal) i teških tromotoraca Do-Y (Dornier Do-Y) i G.24 (Junkers G.24), delom preko programa nemačkih ratnih reparacija, a delom pod komercijalnim uslovima. Od Čehoslovačke, članice Male antante, kupljena je krajem 20-tih licenca za izradu zvezdastih motora Valter (Walter NZ 120) od 120 KS za školske avione, 1930. jedan hidroplan Š-16J (Letov Š.16J), 1931. serija od 24 lovca Avia BH-33 (Avia BH-33E) i licenca za izradu u „Ikarusu“, a 1931. i dva tromotorca Avia F.39 (Avia F.39).

Francuska je još uvek imala privilegovan položaj u snabdevanju vojske KJ. Međutim, zbog njenog relativnog zaostajanja u domenu vazduhoplovne tehnike i proizvodnje, pri nabavci novog vazduhoplovnog materijala došlo je do postepenog zaokreta ka Engleskoj. Kao prva nabavka iz Engleske uvezena su 1931. tri dvokrilna lovca Hoker Fjuri I, a posle dužeg odlaganja, 1935. je, uz otkup licence, naručeno još 10 novijih Fjuri II (Yugoslav Fury Mk.II).

Modernizacija 1937-1941.

Od 1937. otpočete su nabavke najmodernijih tipova aviona i hidroaviona iz Engleske, Nemačke i Italije, ili rađenih po britanskim i nemačkim licencama u domaćim fabrikama. Modernizacija je sprovedena u nepovoljnim ekonomskim i međunarodnim okolnostima, kada se većina zemalja u Evropi pripremala za predstojeći rat a isporuke ratnog materijala i sirovina usmeravane su ka ostvarivanju sopstvenih političkih i strategijskih ciljeva. Jedan od najvećih problema za VV bio je nedostatak avio-motora, a VI nije mogla da za kratko obezbedi izradu svih naručenih aviona.

Srpski piloti u Španiji U Španskom građanskom ratu 1936-39, na strani Republikanskog vazduhoplovstva učestvovalo je 6 srpskih vazduhoplovaca. Najpoznatiji je bio student Beogradskog univerziteta i rezervni oficir VV, pilot-lovac Boško Petrović koji je, leteći na lovcima Polikarpov I-15 Čato (I-15 Chato), oborio 7 neprijateljskih aviona. Poginuo je 12. jula 1937. tokom odbrane Madrida.

Do rata je ipak nabavljen manji broj motora Hispano-Suiza 12Y za IK-2 (Avia 12Ycrs, licencni derivativ čehoslovačke „Avije“) i IK-3 (originalni francuski Hispano-Suiza 12Y-29). Za prototip bombardera Zmaj R-1 kupljena su 2 Hispano (Hispano Suiza 14Ab 02/03) i za IK-5 još 2 Gnom-Ron (Gnôme-Rhône 14N 38/39). Kupljena su i dva dvomotorna lovca Potez 63 (Potez 63 C3), dok nameravane nabavke lovaca Moran-Solnije MS.406 (Morane Saulnier MS.406 C1) i Kulhoven FK.58 (Koolhoven FK.58 C1) nisu ostvarene. U Engleskoj su kupljena 1937. tri dvoseda Hoker Hajnd (Hawker Yugoslav Hind Mk.I) i 1938. dva autožira Avro (Avro Type 671).

Isporuke prvih 20 modernih dvomotornih bombardera Dornijer Do-17Ka (Dornier Do-17Ka) iz Nemačke i dva engleska uzorna bombardera Bristol Blenhajm (Bristol Blenheim Mk.I), ostvarene su 1937. i nastavljene tokom 1938. i 1939. godine. Iz uvoza je obezbeđeno sledećih 16 Do-17 (Do-17Ka-2) i 20 Blenhajma B-1, dok je DFA iz Kraljeva isporučila 33 Do-17 (Do-17Ka-3) a „Ikarus“ 40 B-1. Ti vrlo složeni avioni nisu se, po kvalitetu izrade i osobinama u letu, razlikovali od stranih uzoraka, što je bio dokaz da je domaća VI uspešno osvojila tehnologiju izrade savremenih letelica metalne konstrukcije.

Za lovačku avijaciju su, od decembra 1938. do marta 1940, uvezena 24 Hoker Harikena (Hawker Hurricane Mk.I), dok je „Zmaj“ izradio još 24 licencna primerka (6 isporučeno u prvim danima rata). Od septembra 1939. do maja 1940, Nemci su Jugoslaviji isporučili svoje tada najmodernije tipove aviona: 73 lovca Me-109 (Messerschmitt Bf-109E-3a), 12 trenažnih Me-108 (Bf-108B-1 Taifun), 22 kurirske Rode (Fieseler Fi-156C Storch) i 50 školskih Biker Jungmana (Bücker Bü-131D-2 Jungmann).

Podaci ukazuju da je KJ, i pored pomenutih teškoća, uspela da u periodu 1937-1941. u najvećoj mogućoj meri opremi VV najmodernijim lovačkim i bombarderskim tipovima koje su u to vreme koristile dve najveće zaraćene vazduhoplovne sile, Nemačka i Velika Britanija. Na žalost, VV nije moglo da obezbedi planiranu nabavku modernih tipova izviđača, teških lovaca i transportera, dok je broj školskih, trenažnih i pomoćnih aviona obezbeđivao program obuke i trenaže letača.

Prema zvaničnoj podeli iz 1940, avioni VV su se delili na ratne (lovci, bombarderi, izviđači, za saradnju) i školske (početni, prelazni i lovački-školski).

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"