VAZDUHOPLOVSTVO

Pripremio: Darko Mladenović

Vek od početka Velikog rata

Krila iznad neprijatelja

Kraljevina Srbija je svoje vojno vazduhoplovstvo osnovala 24. decembra 1912, u Nišu i time se svrstala u prvih 15 zemalja u svetu koje su u svoje naoružanje uključile i avione. Do prve borbene upotrebe srpskih aeroplana došlo je marta 1913. kada su u sastav srpskih jedinica, upućenih Crnogorskoj vojsci kao pomoć prilikom opsade Skadra, uključena i 4 aviona

Avion blerio XI nazvan orlić, jedan od prvih aviona Srpske vojske koji je iskusio ratna dejstva

Početak Velikog rata srpsko vazduhoplovstvo zatekao je sa malim brojem ispravnih aviona i obučenih pilota. I sami svesni značaja vazduhoplovstva, Vlada i Ministarstvo vojno su se trudili da u savezničkim zemljama, Francuskoj i Rusiji, nabave avione i dobiju iskusne pilote. Međutim, kapaciteti vazduhoplovne industrije i piloti ovih zemalja su već bili angažovani za sopstvene potrebe, tako da je Srpska vojska bila primorana da se, u toku prvih devet meseci rata, osloni samo na svoje snage.

Prvi borbeni let tokom rata izveli su 13. avgusta 1914. pilot kapetan Živojin Stanković i izviđač poručnik Vojislav Novičić, sa avionom blerio . Izviđali su neprijateljske mostobrane na Drini i Savi u toku Cerske bitke.

Radi izviđanja područja budućih operacija u Sremu formirano je Aeroplansko odeljenje Šumadijske divizije na čelu sa pilotom Miodragom Tomićem, koje je izvršavalo izviđačke zadatke za potrebe Prve armije. Na povratku sa jednog takvog zadatka 27. avgusta 1914, Tomića je nad Mišarskim poljem napao austrougarski avion, sa kojeg je izviđač-strelac otvorio vatru. Pošto Tomić nije bio naoružan, morao je da se spasava naglim poniranjem. To je bila prva borba u vazduhu na Srpskom frontu u Prvom svetskom ratu.

Iznad reka sa Francuzima

Posle velikih uspeha Srpske vojske u Kolubarskoj bici, francuska vlada donosi odluku da, kao pomoć, u Srbiju uputi eskadrilu MF-93 sa 12 novih aviona tipa farman . Ova eskadrila je posela ratno letelište na Banjici sa zadatkom da štiti deo fronta od Smedereva, duž Dunava, Save i Drine do Loznice. Srpska eskadrila se premešta u Požarevac i pokriva deo fronta od Smedereva do Golupca.

Sredinom 1915. godine, u Požarevcu sa radom počinje prva pilotska škola, u koju stižu odabrani mladići - vazduhoplovni entuzijasti iz redova Srpske vojske. S aerodroma kod Požarevca, piloti Miodrag Tomić i Živojin Stanković su, od početka maja do kraja avgusta 1915, izvršili ukupno 19 borbenih letova izviđajući raspored neprijatelja u Banatu. U toku povlačenja Srpske vojske preko Crne Gore i Albanije, leteo je samo pilot Miodrag Tomić. Održavao je vezu između štabova armija i Vrhovne komande, prevozio visoke oficire, poštu i novac. Srpska aeroplanska eskadra i ljudstvo francuske eskadrile zajedno su se povlačili sa vojskom.

Srpska avijatika

Po dolasku na Krf , formirana je nova Aeroplanska eskadra na čelu sa komandantom majorom Kostom Miletićem. Svi sposobni piloti, izviđači i mehaničari ove eskadre su, početkom maja 1916, prebačeni u Mikru kod Soluna, gde je formiran novi centar srpskog vazduhoplovstva. Tu su uključeni u pet srpsko-francuskih eskadrila koje su marta 1916. godine na savezničkoj konferenciji u Parizu dodeljene Srpskoj vojsci kao podrška. Tih pet eskadrila, poznatih kao Srpska avijatika, bile su pod komandom francuskog pilota, majora Vitre. Sa aerodroma u Vertekopu, Šamliju i Gorgopu izvršavale su brojne ratne zadatke. Srpska avijatika je otpočela dejstva na frontu u septembru 1916. pri čemu su najčešći zadaci bili izviđanje i korektura artiljerijske paljbe, ali su povremeno vođene i vazdušne borbe sa neprijateljskim avionima.

Krajem decembra 1916. osnovano je posebno Njeporsko odeljenje, opremljeno avionima tipa njepor , a kompletno vazduhoplovno i tehničko osoblje su činili srpski vojnici. Piloti Njeporskog odeljenja, Miletić i Vukosavljević su izvojevali i prvu vazdušnu pobedu u istoriji srpskog vazduhoplovstva.

Srpsko vazduhoplovstvo je, tokom Prvog svetskog rata, potpuno reorganizovano i osavremenjeno novim tipovima aviona: lovačke jedinice polovinom 1917. dobijaju nove verzije aviona njepor , dok se u bombarderskim i izviđačkim jedinicama farmani zamenjuju doranima . Vrhovna komanda je tokom rata upućivala oficire i podoficire na obuku u Francusku, a jedan deo ljudstva obučavan je u Solunu za pilote, izviđače i mehaničare. Time je realizovan program stvaranja čisto srpskih vazduhoplovnih jedinica, kao jezgra budućeg sopstvenog vazduhoplovstva.

Početkom 1918. doneta je odluka o grupisanju srpskih vazduhoplovaca u dve jedinice vojske, čime se formiraju prva i druga eskadrila. U avgustu iste godine formirana je združena jedinica opremljena sa 40 aviona u operativnoj upotrebi, opremljena najsavremenijim avionima tog vremena tipa brege i spad . Jedinica je odigrala ključnu ulogu u podršci Srpskoj vojsci tokom proboja Solunskog fronta, gonjenja neprijatelja i oslobođenja Srbije.

Kroz Srpsku avijatiku je prošlo oko 130 aviona, odnosno 27 različitih tipova aviona i gotovo 3000 vazduhoplovaca, uključujući pilote, mehaničare i pomoćno vazduhoplovno osoblje.

Darko Mladenović

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja
"Novinarnica"