IZLOŽBE

Pripremila: Dubravka Marić

Mezozoik

Dobro došli u doba dinosaurusa

Do kraja novembra, u Galeriji Prirodnjačkog muzeja u Beogradu, na Malom Kalemegdanu 5, posetioci mogu da zavire u mezozoik, razdoblje u geološkoj istoriji Zemlje koje je široj publici poznato kao „doba dinosaurusa“. Autori izložbe ''Dobro došli u mezozoik'' su kustosi Prirodnjačkog muzeja: dr Desa Đorđević Milutinović, dr Aleksandra Maran Stevanović, dr Zoran Marković i mr Slavko Spasić. Iako u očima publike dinosaurusi možda jesu glavno obeležje mezozoika, autori su želeli da na slikovit i popularan način predstave ono što su naučnici otkrili da se tada događalo.

Mezozoik, vremensko razdoblje između paleozoika i kenozoika, obuhvata 185 miliona godina dugu geološku istoriju naše planete, i to od pre oko 250 do pre oko 65 miliona godina. To doba, podeljeno na tri manja vremenska perioda - trijas, juru i kredu - obeleženo je burnim događanjima: intenzivnom tektonskom aktivnošću, kretanjem kontinentalnih i okeanskih ploča, nastajanjem i nestajanjem superokeana i superkontinenata, klimatskim promenama, promenama u sastavu živog sveta na Zemlji. Tokom mezozoika na kopnu su se pojavili predstavnici prvih dinosaurusa, ali i sisara, a među biljkama četinari i cikasi, i prve cvetnice. U morima su se pojavili prvi kolonijalni korali, graditelji sprudova, kao i prvi morski gmizavci, dok su vazdušni prostor osvojili prvi gmizavci-letači, pterosaurusi.

Sa stanovišta evolutivnih pomena u živom svetu, posebno je značajan trijas, period posle najvećeg masovnog izumiranja u geološkoj istoriji (tzv.veliko izumiranje u permu), kada je živi svet Zemlje osiromašen za oko 96 odsto morskih i oko 70 procenata kopnenih organizama. Odgovor na pitanje zbog čega je ovaj period značajan, glasi: tada su evoluirale nove grupe biljaka i životinja, a one stare, koje su preživele veliko izumiranje, prilagodile su se novonastalim uslovima.

Mongolija pre 74 miliona godina

- Na izložbi smo predstavili pojedine vodene i kopnene ekosisteme iz doba mezozoika. Karakteristični predstavnici mezozoika za morsku sredinu bili su beskičmenjaci. Među njima najbrojniji su bili amoniti, morske životinje spiralno savijenih ljuštura, zatim belemniti, glavonošci sa unutrašnjim skeletom nalik na strelicu ili koplje, kao i neobične rudistne školjke koje nemaju srodnike među današnjim školjkama. Osim njih, stanovnici morskih dubina bili su ihtiosaurusi ili riboliki gušteri, koji podsećaju na današnje delfine, zatim elazmosaurusi i pliosaurusi. Neke osobine elazmosaurusa, najdužeg do sada otkrivenog predstavnika pleziosaurusa, dugačkog oko 14 m, podsećaju na opise mitskog čudovišta Nesi, iz jezera Loh Nes u Škotskoj - otkriva dr Aleksandra Maran Stevanović, kustos-paleontolog Prirodnjačkog muzeja u Beogradu, koja proučava fosile beskičmenjaka iz paleozoika i mezozoika.

Deo izložbe pripremljen je za slepe i slabovide osobe, kako bi one mogle da taktilno osete pojedine predstavnike životinja i biljaka iz mezozoika: ihtiosauruse, fosile amonita i rudistnih školjki, kao i fosilizovane listove biljaka. Uz svaki eksponat nalazi se i etiketa ispisana Brajevom azbukom.

Prve cvetnice

Archeantus, prvi cvet

Dr Desa Đorđević Milutinović i dr Zoran Marković dočarali su živi svet na kopnu i u vazduhu, u doba mezozoika, kada su nebom krstarili leteći gmizavci - pterosaurusi, prvi kičmenjaci sposobni za let. U doba jure živeli su i arheopteriksi, praptice koje nisu u srodstvu sa današnjim pticama.

U periodu između donje i gornje krede, pre oko 120 miliona godina, pojavile su se i prve cvetnice. Zato je na izložbi prikazana replika jednog od najstarijih predstavnika cvetnica - arheantusa, biljke visoke oko 10 m, sa cvetovima sličnim današnjoj magnoliji.

Krajem krede, među kopnenim stanovnicima živeli su i najopasniji dinosaurusi - tiranosaurusi. Replika zuba jednog predstavnika tiranosaurusa izložena je zajedno sa kandžom megaraptora, lobanjom malog dinosaurusa euraptora, kao i sa donjom vilicom alfadona, primitivnog torbara sličnog današnjim oposumima.

Ulaz kao sat

- Ulaz na izložbu osmišljen je kao vremenski sat koji prikazuje osnovnu podelu geološke istorije, uključujući i mezozoik, zajedno sa siluetama životinja koje su tada živele. U centralnom delu Galerije, u okviru vremenske skale, prikazali smo paleogeografske rekonstrukcije rasporeda kontinenata i okeana i pojedine karakteristične predstavnike biljaka i životinja koji su se pojavili ili živeli tokom trijasa, jure i krede. U trijasu (pre oko 250 do pre oko 200 miliona godina) postojali su superkontinet Pangea i njegova protivteža, superokean Pantalasa. U juri (pre oko 200 do pre oko 145 miliona godina), intenzivna magmatska aktivnost i širenje okeanskog dna uslovili su kretanje kontinentalnih i okeanskih ploča i lagano rasparčavanje

Amoniti, okeanski beskičmenjaci

Pangee na dva manja superkontinenta: na Lauraziju na severu i na Gondvanu na jugu. Novonastale prostore između njih ispunile su vode okeana Tetisa i severnog Atlantika. U trećem periodu mezozoika - kredi (pre oko 145 do pre oko 65 miliona godina), rasparčavanjem Laurazije su na severnoj polulopti formirane Severna Amerika i Evroazija, a od Gondvane na jugu su nastali Južna Amerika, Afrika, Indija, Antarktik i Australija. Otvoreni su i novi okeanski prostori - Tihi okean i južni Atlantik, dok se količina vode u okeanu Tetisu postepeno smanjila. Današnje Sredozemno more je deo nekadašnjeg okeana Tetisa. Bitno je pomenuti da je, tokom mezozoika, veći deo teritorije današnje Evrope bio prekriven vodama ovog okeana, uključujući i područje Srbije. Zato su na našim prostorima otkriveni brojni lokaliteti sa fosilizovanim ostacima morskih organizama: korala, puževa, školjaka, brahiopoda, morskih ježeva, riba. U Hrvatskoj i Rumuniji pronađeni su ostaci dinosaurusa, kao što su tragovi kretanja (stope) dinosaurusa na Brionima, ili fosili patuljastih dinosaurusa i fosilizovana jaja dinosaurusa u geoparku Haceg, u Rumuniji. U Srbiji, bar za sada, nisu otkriveni ostaci dinosaurusa.

Geološka istorija Zemlje i evolucija živog sveta na njoj, predstavljaju teme koje su nedovoljno zastupljene u školskim programima. Zbog toga smo odlučili da učinimo prvi korak ka popularizaciji geologije i paleontologije pa smo priču započeli sa mezozoikom, geološkim periodom najpoznatijim široj publici. U naredne dve godine planiramo da pripremimo dve izložbe - o paleozoiku i o kenozoiku, vremenskim periodima koji su mahom nepoznati javnosti, i da time upotpunimo priču o geološkoj istoriji naše planete - objasnila je dr Aleksandra Maran Stevanović.

Dubravka Marić

Od stene do stene

Dr Aleksandra Maran Stevanović bila je članica Organizacionog odbora 16. kongresa geologa Srbije sa međunarodnim učešćem, održanog u Donjem Milanovcu (22-25. maja). Ona je i autor retrospektivne izložbe ''Od stene do stene, portret naučnika: Petar Stevanović'', posvećene akademiku Petru Stevanoviću, geologu i prirodnjaku, koji je svojim delom obeležio istoriju geologije i paleontologije 20. veka u Srbiji, Jugoslaviji i na Balkanu. Ova izložba koju priređuju Prirodnjački muzej u Beogradu i Galerija nauke i tehnike SANU, otvorena je 16. juna 2014. na dan stogodišnjice rođenja Petra Stevanovića.

Povodom dve stotine godina od rođenja Josifa Pančića, u Galeriji Prirodnjačkog muzeja, krajem ove godine, biće otvorena izložba ''Putovanja - Josif Pančić (1814-1888)'', autora Olge Vasić i Marjana Niketića.

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja