PALEONTOLOGIJA

Pripremio: Barbara Radulović

Fosili kao lek

Pomoć iz praistorije

Tokom vekova, fosilni ostaci različitih životinjskih grupa, beski čmenjaka i kičmenjaka, korišćeni su u medicinske svrhe. Smatralo se da fosili mogu izlečiti, umanjiti simptome oboljenja ili pak delovati preventivno u slučaju da se nose kao amajlije. Fosilima su pripisivana isceliteljska svojstva i to najčešće u slučaju tegoba kao što su grčevi, sterilitet, održavanje trudnoće, bolovi u grlu, oboljenja bešike i bubrega, zatim infekcije očiju, difterija i trovanje. U ove svrhe najčešće su se koristili fosili beskičmenjaka kao što su ježevi, školjke, brahiopodi, amoniti, belemniti i trilobiti. U upotrebi su bili i fosili kičmenjaka kao što su zubi ajkula i pojedinih riba, dok su ostaci sisara znatno ređe korišćeni. Ova praksa korišćenja fosila nije bila prisutna samo u srednjovekovnom periodu i ranoj istoriji već je to slučaj i danas, naročito u tradicionalnoj medicini Azije. U prošlosti fosili su se i u Evropi koristili za lečenje velikog broja oboljenja i za uklanjanje različitih bolova. Čak i danas, u pojedinim ruralnim delovima Evrope, ovakva upotreba fosila nije zaboravljena.

U najvećem broju slučajeva, u tradicionalnoj medicini fosili su se koristili po principu da se slično sličnim leči (lat. similia similibus curantur ) , odnosno da određeno oboljenje može da se izleči ukoliko se koristi nešto što : podseća na oboleli organ, podseća na simptom bolesti, izgleda kao da može da nanese bol koji je prisutan. Primer za prvi slučaj su bodlje nekih fosilnih ježeva koje po svom obliku podsećaju na mokraćnu bešiku pa su stoga bili korišćeni za uklanjanje infekcija ovog organa. U drugom slučaju, primer bi bili zubi nekih vrsta riba koji u fosilnom stanju li če na žabu krastaču pa su zbog toga navodno delotvorni kod nekih kožnih oboljenja. Zubi fosilnih ajkula su primer za treću grupu jer su se zbog svojih oštrih ivica koristili kod ublažavanja probadajućih bolova.

Ježevi

Bodlje fosilnog ježa Pseudocidaris mammosa koje izgledom podsećaju na mokraćnu bešiku

Morski ježevi, zajedno sa morskim zmijama, krastavcima, zvezdama i krinovima, pripadaju kolu ehinodermata. Glavne karakteristike kod većine predstavnika ove grupe su čvrst spoljašnji skelet koji je najčešće ovalnog izgleda a nešto ređe u obliku srca, i bodlje koje su kod pojedinih vrsta veoma duge i oštre i služe kao zaštita od predatora. Za života, ljuštura ježeva je potpuno prekrivena bodljama koje mogu biti različitog oblika i boje, a nakon njihovog uginuća bodlje otpadaju i ostaje samo osnovni skelet. Fosilni nalasci ježeva predstavljaju okamenjene ostatke osnovnog skeleta koji po izgledu često podsećaju na jaja. Bodlje se takođe mogu naći u fosilnom stanju, ali u najvećem broju slučajeva samo kao izolovani nalasci, odnosno odvojeno od pomenutog osnovnog skeleta.

Najstariji zapisi koji govore o fosilnim ostacima ježeva sreću se kod rimskog pisca i prirodnjaka Plinija Starijeg (23-79 n. e.) koji je smatrao da ovi ostaci predstavljaju zmijska jaja. Isto verovanje bilo je prisutno i u srednjovekovnoj Engleskoj gde su ljudi tzv. zmijskim jajima pripisivali magijska svojstva smatrajući da ih mogu zaštiti od poraza u bitkama i od trovanja. Osim toga, postojalo je i verovanje da mogu pomoći kod različitih psihičkih stanja koja se prvenstveno pripisuju ženama, kao što su histerija, česte promena raspoloženja i sl. U pojedinim delovima Engleske, za fosilne ježeve koji potiču iz naslaga krečnjaka koji sadrži veliki procenat kokolitoforida (planktonske morske alge sa krečnjačkim skeletom) smatralo se da su dobar lek kod pojačane stomačne kiseline. Interesantno je pomenuti i da su se bodlje jurske vrste Pseudocidaris mammosa , čiji izgled podseća na mokraćnu bešiku, upotrebljavale za lečenje ovog organa i urinarnog trakta. Sličnog izgleda su i bodlje jurskog ježa pod nazivom Balanocidaris čiji se prah koristio za oboljenja urinarnog trakta kao što je na primer kamen u bubregu.

Na Malti gde su fosilni ostaci ježeva veoma česti, postoji legenda koja govori o tome da su to grudi sv. Agate, svetiteljke iz 3. veka kojoj su, pošto je odbila da se odrekne svoje vere i pristane na seksualni odnos sa rimskim guvernerom, odsekli dojke.

Školjke

Fosilna školjka Gryphaea (G.) arcuata sa lokaliteta Velika Lukanja (Stara planina), jura, visina 59 mm. Foto: B. Radulović.

Školjke pripadaju kolu mekušaca i pojavile su se tokom najstarijih odeljaka zemljine istorije tj. kambrijuma. Bile su veoma brojne i raznovrsne sve do perma i trijasa kada je usledilo masovno izumiranje velikog broja vrsta.

U narodnoj medicini školjke se nisu mnogo koristile, mada postoje podaci koji govore o tome da se u Engleskoj tokom 17. i 18. veka verovalo da jurska školjka poznata pod nazivom Gryphaea može da izleči obolele zglobove (artritis). Osnova za ovo verovanje potiče verovatno od njenog karakterističnog oblika koji podseća na deformisane zglobove. Postojalo je i verovanje da prah dobijen od ljuštura ove školjke može da pomogne i životinjama, odnosno konjima koji imaju tegobe sa le]ima.

Brahiopodi

Brahiopodska vrsta Calcirhynchia latecostata iz jurskih krečnjaka lokaliteta Bogorodica (Stara planina), visina 22 mm. Foto: B. Radulovi ć.

Brahiopodi su morski organizmi koji po spoljašnjem izgledu podsećaju na školjke ali svakako ne pripadaju mekušcima već su na osnovu svojih karakteristika izdvojeni kao posebno kolo. Prvi predstavnici brahiopoda su se pojavili u najstarijim odeljcima Zemljine prošlosti (kambrijum), a nakon događaja na granici perma i trijasa koji su prouzrokovali masovno izumiranje brojnih predstavnika različitih grupa, dolazi do znatnog smanjenja njihove brojnosti i raznovrsnosti. Savremeni predstavnici brahiopoda uglavnom naseljavaju ekstremno hladne i duboke delove okeana.

Za brahiopode se tokom 18. veka u Nemačkoj verovalo da su patološke konkrecije (nagomilanja) nastale u uterusu žene. Brahiopodi su se u narodu nazivali kamen ljubavi ili majka-kamen što verovatno potiče otuda što po svom izgledu podsećaju na ženske genitalne organe. Danas se u tradicionalnoj kineskoj medicini brahiopodi koriste kao lek za reumu, kataraktu, kožna oboljenja, anemiju i digestivne probleme. Ljuštura brahiopoda se usitni i rastvori u vodi a zatim se skuva u glinenoj posudi nakon čega se ispija ili pak koristi u vidu obloga.

Belemniti

Belemnit Belemnites elongatus iz jurskih krečnjaka Rgotine (istočna Srbija), visina 85 mm. Foto: B. Radulovi ć.

Belemniti su izumrli morski organizmi iz grupe glavonožaca (mekušci) koji su srodni sa lignjama, oktopodima i sipama. Na osnovu fosilnih ostataka njihovih mekih delova utvrđeno je da su, kao i njihovi savremeni srodnici, posedovali mastiljave vre ć ice i pipke. U fosilnom stanju se najčešće sreće samo zadnji deo (rostrum) njihovog unutrašnjeg skeleta.

Belemniti su imali široku primenu u narodnoj medicini i to naro čito tokom srednjeg veka. Tokom 16. i 17. veka nije bio redak slučaj da se fosilni nalasci belemnita prodaju po radnjama i apotekama i da ih tadašnji farmaceuti preporučuju za rešavanje različitih zdrastvenih problema. Na jčešće je savetovano da se koriste u vidu praha pomešanog sa lekovitim biljem i etarskim uljima. U tekstovima iz ovog perioda se može naići na podatak koji kaže da, ukoliko se njihov prah rastvori u nekom piću a potom popije, može da zaštiti od vradžbina kao i od požudnih snova. Takođe se smatralo da su efikasni za uklanjanje kamenja u bešici kao i da je prah koji se dobije njihovim drobljenjem a zatim uduvavanjem u oči delotvoran kod crvenila očiju (konjuktivitis) kod ljudi i kod konja.

U pojedinim delovima Engleske verovalo se da mogu pomoći pri lečenju reumatskih tegoba. Ovo verovanje poti če verovatno otuda što njihov karakterističan oblik asocira na savršeno zdrave prste šake koji su pravi i čvrsti, dok su reumatični prsti iskrivljeni i bolni. Drugo objašnjenje leži možda u tome što, zbog izgleda koji podseća na strele, mogu da zadaju oštar bol pa, sledeći pravilo “slično se sličnim leči” koje je bilo prisutno u srednjovekovnoj medicini, mogu da budu efikasni za ublažavanje oštrih i probadajućih bolova usled reumatskih tegoba. U nekim delovima Škotske belemnite su potapali u vodu kojom su zatim pojili konje koji su patili od oboljenja čiji su simptomi bili grčevi u mišićima, pojava krasta na očima i nosu, nedostatak apetita i sl.

Amoniti

Amonit Stephanoceras sp. iz jurskih sedimenata istočne Srbije. Maksimalni prečnik 59 mm. Foto: B. Radulović.

Amoniti su izumrli morski organizmi sa karakterističnom spiralno savijenom ljušturom koji su se pojavili tokom devona a iščezli krajem krede. U okviru mekušaca amoniti su izdvojeni kao posebna grupa - glavonošci, a jedna od njihovih glavnih osobina jeste da su pripadali karnivorima i posedovali sposobnost aktivnog plivanja.

U tradicionalnoj medicini amoniti su se koristili najčešće kao amajlije koje su štitile od ujeda zmija, što je razumljivo s obzirom da svojim izgledom podsećaju na zmije i da je postojalo verovanje da su to zapravo okamenjene zmije. Takođe, postoji dosta podataka koji govore o njihovoj upotrebi kod problema vezanih za sterilitet muškaraca i žena. Ovo verovanje je verovatno ukorenjeno u dalekoj prošlosti pošto je poznato da je zmija predstavljala, između ostalog, i simbol plodnosti. Zanimljiv je podatak da je u drevnom Rimu, prilikom poseta bordelima, bilo obavezno pokazati amonit koji je bio dokaz članstva.

Na Jonskim ostrvima u Grčkoj verovanje da fosilni ostaci amonita imaju uticaja na plodnost zardžano je do danas. Običaj je da se amoniti pre venčanja potope u posudu sa vodom a zatim, nakon venčanja, bračni par pije ovu vodu četrdeset dana kako bi osigurali potomstvo.

Trilobiti

Trilobiti pripadaju izumrlim organizmima iz grupe zglavkara koji su naseljavali plitka i topla mora tokom paleozoika.

U američkoj državi Juta veoma je čest kambrijumski trilobit u obliku diska pod nazivom Elrathia kingii . Medju lokalnim indijanskim plemenima postojao je običaj da ove fosile nose kao priveske na ogrlicama verujući da su to stopala guštera i da mogu da pomognu kod upale grla, difterije i drugih bolesti.

Slika: Trilobit Calymene sp.; visina 75 mm. Kolekcija akademika prof. dr M. Sudara. Foto: B. Radulović.

Ajkule

Fosilni zub ajkule Lamna sp., visina 75 mm. Kolekcija akademika prof. dr M. Sudara. Foto: B. Radulović.

Ajkule su se pojavile tokom devona a jedna od njihovih glavnih karakteristika jesu zubi koji su poređani u nekoliko nizova i menjaju se neograničeno tokom celog života. Takođe, njihovi zubi nisu pričvršćeni za viličnu kost već su usađeni u desni. Najpoznatiji rod u okviru ajkula je Carcharodon koji je živi od krede do danas i spada među najveće, 12-13 m duge, najopasnije i najproždrljivije nemani. Ono što ajkule čini naročito zanimljivim jesu izrazito krupni zubi, do 15 cm dugi, trouglasti a po ivicama testerasti.

Na Malti, gde su fosilni ostaci zuba ajkula veoma česti, verovalo se da su to okamenjeni zmijski jezici koji mogu pomoći kod tegoba nastalih usled trovanja. U 15. veku, stanovnici Malte su verovali da ovi “okamenjeni jezici” mogu pružiti zaštitu čak i u slučaju da neko namerno pokuša da vas otruje. Tokom banketa kačili su ih na granu korala pričvršćenu za ukrasno postolje. Zajedno sa drugim dekorativnim predmetima bili su postavljeni na sto predviđen za ukrase. Gosti su, služeći se vinom, birali sa ovog postolja zub fosilne ajkule koji su zatim stavljali u čašu sa vinom verujući da tako sebi obezbeđuju zaštitu u slučaju da neko pokuša da ih otruje.

Ovi fosili su se koristili i kao amajlije koje su se nosile na ogrlicama i narukvicama ili pak pričvršćeni na srebrni ili zlatni lanac na džepnom satu, navodno štiteći od trovanja.

Osim pomenutih, fosilnim zubima ajkula pripisivana su i druga isceliteljska svojstva koja su bila vezana za njihove izrazito oštre ivice. Smatralo se da mogu pomoći kod probadajućih bolova, tako da su ih trudnice na Malti držale kraj uzglavlja verujući da će im pomoći tokom porođaja. U ruralnim delovima Britanije se verovalo da pomažu kod grčeva i reume, dok su ih u Švajcarskoj deca nosila kao amajlije oko vrata kako bi im ublažavali bolove koji su pratili nicanje zubića.

Košljoribe

Fosilizovan palatalni (nepčani) zubi fosilne ribe Diplodus sargus.

Košljoribe obuhvataju brojne predstavnike izumrlih i savremenih, slatkovodnih i morskih riba koje poseduju delimično ili potpuno okoštao skelet. Jedna od njihovih glavnih karakteristika je to što, za razliku od ajkula, imaju stalne zube sa korenom. Pojedini predstavnici ove grupe imaju zube koji se nalaze na nepcu, tzv. palatalne zube. Ovi zubi često imaju bledo žuti ili narandžasti centralni deo okružen tamnijim prstenom pa zbog toga izgledom podsećaju na oko. Zbog ovakvog izgleda, na Malti je postojalo verovanje da su fosilizovani zubi ovih riba zapravo zmijske oči.

Stanovnici Malte su „zmijske oči“ koristili kao delotvorne protiv zmijskih ujeda i to tako što su ove fosile skuvali ili usitnili dok se ne dobije prah koji se potom stavljao u vodu ili vino. Nakon toga, ovako spravljeni napici ispijani su uz uverenje da poseduju isceliteljska svojstva. Tokom srednjeg veka, na Malti su „zmijske oči“ i već pomenuti „okamenjeni jezici“ (zubi ajkula) smatrani dragocenim poklonima. Tako su, na primer, papskoj delegaciji koja je posetila Maltu poklonjeni „zmijski jezici“ i „zmijske oči“ ukrašeni zlatom da bi im služili kao amajlije, odnosno zaštitili ih od eventualne opasnosti. Njihov značaj bio je prisutan i među kraljevskim porodicama, pa se tako „zmijske oči“ pominju i među nakitom engleskog kralja Henrija V.

Brojni istorijski spisi, literatura novijeg datuma, usmeno predanje i narodni običaji ukazuju na činjenicu da su tokom istorije fosili zauzimali značajno mesto u lečenju ljudi i životinja. Upotreba fosilnog materijala u ove svrhe ima izuzetno dugu tradiciju i tokom istorije je bila uobičajena i u praksi lekara i apotekara i u narodnoj medicini. U pojedinim delovima sveta, ovi običaji i ova verovanja traju i danas.

Barbara Radulović

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja