ISTORIJA

Pripremio: Boris Naumović

Iliri

Mozaik raznih naroda ili...

Uvid u istoriju ideja i teorija nastalih radi osvetljavanja mutnog horizonta etnogeneze balkanskih naroda, neupućenog bi tumača mogao dovesti do zaključka da bezmalo sve savremene nacije jugoistočnog poluostrva Evrope potiču od antičkih Ilira. Kao što u Ilirima svoje izravne pretke danas vide Albanci, tako su ih, ako se pribegne blagom ali u ovoj prilici korisnom pojednostavljenju, u 19.veku doživljavali Hrvati, stoleće ranije Srbi, a u međuvremenu i neki drugi ovdašnji identiteti. Ta popularnost ideje o prisustvu ilirske komponente u genima i kulturi Balkanaca nije samo plod političkih prohteva malih naciona koji očajnički tragaju za potvrdom sopstvene starine i negdašnje veličine, već i svojevrsne nemoći istoriografije da ubedljivo i nedvosmisleno definiše Ilire u prostornom i kulturno-civilizacijskom smislu.

Iliri su, po svemu sudeći, tek zbirno ime nadenuto heterogenoj plemenskoj skupini koja je, u antičko doba, naseljavala prostor između Panonije i Jadrana i oblasti Epira i južne Italije. Raspoloživi izvori ukazuju na dvoznačnost ilirskog imena. Izvorno su ovo ime, u formi Illyroi koristili Grci kao odrednicu za svoje nehelenske severozapadne susede iz Epira i današnje Albanije, koje istorija poznaje kao „Ilire u užem smislu“( Illyrii proprie dicti ). Ti prvobitni Iliri verovatno predstavljaju jedno pleme ili manji plemenski savez, sastavljen od etnički srodnih elemenata.

U 2. i 1. stoleću predhrišćanske ere, rimska administracija proširila je ilirsko ime i na ostala zapadnobalkanska i panonska plemena pa je tako nastalo njegovo drugo konvencionalno značenje, sadržano u nazivu „Iliri u širem smislu“. Rimska invazija balkanskih zemalja, za svoju polaznu tačku imala je Epir pa su osvajači, kao u mnogim slučajevima poznatim istoriji, ime prvog etniciteta na koji su naišli preneli na ostala plemena posednutih krajeva, a potom i u propise, književnost i svakodnevnicu. Široki prostor na koji latinska uprava smešta svoje „Ilire u širem smislu“ približno se poklapa sa potonjom rimskom provincijom Ilirik ( Illyricum ), što dodatno potvrđuje shvatanje o čisto administrativnom karakteru rimske interpretacije ilirskog imena.Eventualna etnička srodnost „Ilira u širem smislu“, iako teoretski moguća, još uvek ima samo snagu pretpostavke lišene ubedljivih potvrda. Štaviše, protive joj se brojne sugestije u samim izvorima, pre svega saznanja o religijskim običajima stanovnika rimskog Ilirika.

Jedan jezik, ako je uopšte postojao

Neujednačenost religijske prakse i kultova kod ilirskih plemena, bolje reći njihova očita raznolikost, upućuje na pomisao da Iliri nisu nikakva etnička zajednica već mozaik veoma raznorodnih plemena, spletom nama nepoznatih okolnosti okupljenih na zapadnom Balkanu. Primera radi, u verovanjima većine plemena iz severnih delova Ilirika, središnje mesto zauzima kult Sunca, znamenje indoevropske religioznosti uz koje, po pravilu, pristaje običaj spaljivanja mrtvih. Nasuprot tome, južne ilirske skupine praktikuju inhumaciju, one u Dalmaciji obožavaju Mesec a u današnjim albanskim krajevima zmiju, što su atributi versko-mitološkog miljea svojstvenog bliskoistočnim kulturama gde je ključni sakralni motiv sadržan u kultu Majke Zemlje. Ona predstavlja civilizacijsku i vrednosnu suprotnost solarnom poimanju božanskog. Sem toga, ilirski bogovi imaju strogo lokalni karakter, a među njima nema nijedne integrišuće figure.

U prilog etničkog jedinstva „Ilira u širem smislu“ ne svedoči ni „ilirski“ jezik, ako je uopšte postojao. Sve su prilike da se, po pitanju Ilira, suočavamo sa njihovim govorima a ne sa „jezikom“, odnosno sa izgrađenom lingvističkom strukturom. Latinskim posredovanjem do nas je stiglo više desetina ilirskih reči, uglavnom ličnih imena i geografskih pojmova, na osnovu kojih je formirana pretpostavka da ilirski govor spada u indoevropsku jezičku porodicu, što je ipak pretpostavka. U suštini, jezik Ilira je do naših dana za nauku nepoznanica, o čemu je upečatljivu potvrdu ostavio i Milan Budimir (1891-1975), znameniti srpski lingvista koji o ilirskom „jeziku“ piše: „ ...Mnoga pitanja u vezi sa ilirskim jezikom su otvorena jer naše neznanje dolazi otud što od ilirskih govora znamo samo za veliki broj ličnih i geografskih imena a ne raspolažemo nikakvom ilirskom rečenicom. Bez rečenice ne može se odrediti karakter nekog jezika iz prostog razloga što su, dijalektički posmatrano, rečenice starije od reči.“

Ili iz Nemačke ili autohtoni

Etnička bit Ilira, makar onih „u užem smislu“, da se naslutiti odgonetanjem i komparacijom krhotina mitskih sižea skrivenih u očuvanim fragmentima baštine različitih naroda.

Istoriografija raspolaže sa dve teorije o ilirskom poreklu. Stariju je zasnovao Gustav Kosine i po njoj su preci Ilira stigli iz nemačke Lužice,oko 1300. godine pre Hrista, izazvavši seobu Doraca. Mlađu teoriju, po kojoj su Iliri autohtoni balkanski identitet, formulisali su Alojz Benac i Borivoj Čović. Za temelj svoje teze oni uzimaju svedočanstva najstarijih helenskih pomoraca koji su, ploveći uz istočnu obalu Jadrana, zaključno sa polovinom I milenijuma stare ere, zabeležili imena desetak plemena, kao što su: Fekuzi, Bulini, Ismeni itd. Ova plemena se smatraju za proto-ilirska, a pošto se njihova imena ne javljaju u klasično doba, nameće se zaključak da se tokom druge polovine I milenijuma pre Hrista, na zapadnom Balkanu odigrava proces dezintegracije dotadašnjih zajednica, njihovog prekomponovanja i reintegracije u nove plemenske celine koje u istoriju ulaze kao klasični Iliri. Time je delimično objašnjen mogući način nastanka klasičnih plemena ilirskog korpusa, ali ne i njihovo poreklo i istorijske okolnosti koje su uzrokovale pomenute procese. Tračak svetlosti na ove nepoznanice baca, međutim, samo ime Ilira.

Narod jegulja i sin zmija

Mitologija vezuje ilirsko ime za pojam zmije, a nastanak Ilira za Feničanina Kadma, osnivača Tebe. Kadmo je stigao u zemlju Enhelejaca („naroda jegulje“), tu je oženio Harmoniju i dobio sina Ilira („zmiju“), mitskog rodonačelnika „Ilira u užem smislu“. Ova fantastična povest, kao i većina mitova, možda čuva zrno istorijske istine o etnogenezi izvornih Ilira, nastalih stapanjem semitskih Kadmejaca i Enhelejaca. Kadma iz ove priče, pri tom, ne bi trebalo shvatiti kao ličnost već kao personifikaciju Kadmejaca, odnosno Feničana, koji su na prostor potonje Helade mogli stići krajem III milenijuma stare ere, odnekud preko Sredozemlja, za šta postoji više indicija.

Prema Herodotu, od njegovog vremena do vremena Kadmovog dolaska u Tebu, prošlo je 1600, a od Trojanskog rata 800 godina. Pošto je Herodot živeo u 5. veku pre Hrista, ispada da je Kadmo podigao Tebu u 21. dok je Trojanski rat vođen u 13.veku stare ere. 21. vek stare ere zaista je doba nekakvog sudbonosnog previranja u Mediteranu. U to vreme je izgleda, nastala minojska civilizacija duboko prožeta elementima kulture Bliskog istoka, pa njen nastanak nije besmisleno povezati sa prekomorskim migracijama. Ishodišta tih migracija mogla su biti i severno od Krita, pa i na prostoru kontinentalne Helade gde nastaje Teba, imenjak poznatog egipatskog grada.

Herodot navodi i progon Kadmejaca u vreme Trojanskog rata, što je tema i u „Ilijadi“, gde se pominje Agamemnonovo i Menelajevo razaranja Tebe, počinjeno tokom okupljanja saveznika za rat sa Trojom. Teza da je Teba kažnjena zbog odbijanja učešća u ratu, koje je moglo biti motivisano srodstvom sa Trojanacima, ima smisla. Po razaranju Troje veliki se broj Kadmejaca sklonio u zemlju Enhilejaca. Ime Enhilejaca srodno je nazivu uhielj , vezanom za prostor Ohridskog jezera, a tumačenog kao jegulja. U savremenom cincarskom, ova je reč opstala u obliku uheua ( zmija naočarka).

Tema zmije suštinski je važna za rešavanje nepoznanice etničkog lika Ilira. Po svom imenu, oni su potomci mitološkog Ilira, odnosno„zmije“, što je u vezi sa motivom hetitske zmije Ilurjanke, prikazane na reljefima u Maloj Aziji. Zmija, ili zmaj, čest je simbol u mitološkim predstavama , s tim što u indoevropskoj tradiciji ima izrazito negativan predznak, obzirom da simbolizuje ideale suprotne solarnom panteonu. Simbolizam zmije za mitološku osnovu ima izjednačavanje Zmije i Zemlje, ali i čoveka, koji je, u mitološkom smislu - „zemljin“.

U nizu indoevropskih jezika, reč za čoveka se izvodi iz korena dh(e)ghom , u značenju - zemlja; lat. homo - čovek, osk. humuns - ljudi, got. guma - čovek, lit. zmuo , pruski smoy - čovek itd. U slovenskim je jezicima starija reč za zmiju qzi , zamenjena je eufemizmom zmija, koja se izvodi iz istog korena kao i zemlja. Drugim rečima, zmija je sinonim zemlje pa je kult zmije samo varijetet kulta Majke zemlje , koji je eminentno neindoevropski, zapravo mediteransko-bliskoistočni. Ta se činjenica ne bi smela prenebreći u pokušajima utvrđivanja složene i nejasne etnogeneze Ilira.

Boris Naumović

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja