MEDICINA

Pripremila: G. T.

Genetski izmenjene biljke
Biotehnološka hrana (ni)je bezbedna

GI kao tiha druga priroda

Kao proizvod genetskog inženjeringa - genetike, nauke čija je istorija duža od veka - genetski izmenjeni organizmi (GIO) su već decenijama prisutni, i njihova upotreba ne izaziva sporenja. Jedan od takvih primera je bakterijska sinteza ljudskog hormona insulina, koji se koristi u terapijske svrhe. Javnost širom sveta uznemiravaju brojna pitanja vezana za genetski izmenjenu (GI) hranu, čija upotreba izaziva kontroverzu ne samo kao (naučna) tema od značaja za zdravlje čoveka, već i kao etičko i pitanje od nacionalnog značaja.

prof. dr Aleksandar Trbović

Govoreći nedavno o toj temi u Srpskom lekarskom društvu, prof. dr Aleksandar Trbović, molekularni biolog i genetičar sa beogradskog Medicinskog fakulteta, izneo je naučne činjenice o razvoju GI biljne hrane, neke detalje iz istorije biotehnološke industrije, kao i neka od svetskih zakonskih rešenja u vezi sa proizvodnjom i distribucijom GI biljnih kultura za ljudsku ishranu.

Prof. Trbović je, u uvodu, postavio i neke terminološke smernice. Objasnio je da je kod nas uvreženi anglicizam “genetski modifikovan” zapravo neodgovarajući termin, pa će i u daljem tekstu biti korišćen izraz “genetski izmenjen”, koji koristi prof. Trbović. Takođe, on je podsetio da u genetski izmenjene organizme spadaju razni oblici života, te da, radi preciznosti, treba govoriti o GI biljkama, GI životinjama, i drugom.

Vrste genetskih promena

Sva živa bića svoj genetski materijal nose u obliku DNK (molekula dezoksiribonukleinskekiseline smeštenog uglavnom u jedru ćelije). DNK sadrži uputstva za razvoj i pravilno funkcionisanje svih ćelijskih organizama i većine virusa, odgovorna je za prenošenje naslednog materijala i osobina i ima važnu ulogu ne samo u prenosu genetskih informacija sa jedne na drugu generaciju, već sadrži i uputstva za građenje ćelijskih organela i proteina. Segment DNK koji prenosi ta važna uputstva naziva se gen; geni, međutim, čine samo jedan odsto dužine DNK lanca.

DNK se neprestano menja. Pod uticajem različitih faktora, svaka ćelija u organizmu dnevno pretrpi između hiljadu i milion genetskih promena, ali se time „bave“ tri prirodna mehanizma koji ispravljaju ta oštećenja. Postoje i geni koji se „šetaju“, tako da DNK sama po sebi nije fiksna. Dolazi, međutim, i do prenosa stranog genetskog materijala, koji se može dogoditi prirodnim, ali i izvesti veštačkim putem.

Jedan od prvih primera prirodnog prenosa stranog genetskog materijala je pripitomljavanje biljaka, 6.000 godina p. n.e, kad su žitarice, odabirom i ukrštanjem, dobijene od trave. Kalemljenje, hibridizacija, zračenje i svemirska poljoprivreda su takođe prirodni putevi koji dovode do izmene DNK. U svemirskoj poljoprivredi, uzgred budi rečeno, prednjači Kina, a ta vrsta proizvodnja podrazumeva odnošenje semena biljaka u svemir, gde pod uticajem magnetnog polja, pritiska i bestežinskog stanja dolazi do genetskih izmena semena, te su plodovi koji se kasnije uzgajaju na Zemlji zdraviji (sa više vitamina), veći i ukusniji. Proces genetskih izmena biljaka u svemirskoj poljoprivredi je, međutim, jednako primitivan i grub kao i u pomenutom slučaju praistorijskog ukrštanja biljaka.

Pri veštačkom prenosu stranog genetskog materijala dolazi do preskakanja prirodne barijere, i to je jedna od spornih tačaka u kojoj se sa naučnog prelazi na teren etike i drugih društvenih pitanja. U prirodnim okolnostima, nije moguće ukrstiti biljku i životinju. Veštačkim putem - genetskim inženjeringom - moguće je čak i to. Kao primer, prof. Trbović navodi da se ciljano može uzeti određeni gen iz DNK ribe koja živi na Severnom polu, pa ubaciti u DNK paradajza, kako bi on, recimo, imao osobinu da i posle tri nedelje nakon branja ostane svež. Genetski izmenjen organizam (GIO) nastao na taj način naziva se i transgeni organizam, odnosno klon. (Klon nema isto značenje u biologiji i u biotehnološkoj industriji, napomenuo je prof. Trbović). Koncept ukrštanja organizama bez obzira na njihov fenotip, ukrštanja živih bića koja se prirodno ne mogu ukrštati, jedna je od tema koje uznemiravaju javnost, i za većinu ljudi je neprihvatljiv.

Tehnologija rekombinovane DNK

Genetskim inženjeringom se, pri ubacivanju (stranog) gena u organizam kome on prirodno ne pripada, DNK ovog drugog organizma mora presložiti (rekombinovati). Otuda se tehnike genetskog inženjeringa zajedničkim imenom nazivaju tehnologijom rekombinovane (presložene) DNK, i taj naziv je, prema rečima prof. Trbovića, naučno precizniji, pravilniji.

Prvi organizam nastao rekombinovanjem DNK - prvi GIO - stvoren je 1973. godine. Američki naučnici Herbert Bojer i Stenli Koen otkrili su tehniku za rekombinovanje DNK, odnosno pokazali su da enzimi mogu da posluže kao „makaze“ kojima se deo DNK može „iseći“ i ubaciti u neku drugu DNK. Tom tehnikom stvorili su bakteriju sposobnu da proizvodi ljudski insulin.

Svesni ogromnih mogućnosti koje pruža tehnologija rekombinovanja DNK, odnosno kloniranje, naučnici su počeli da brinu i o njenim potencijalnim rizicima. Sazvali su sastanak u Asilomaru (u Kaliforniji), 1975. godine, koji se u istoriji genetskog inženjeringa beleži kao početak stvaranja zakonske regulative u toj oblasti. Naučnici okupljeni u Asilomaru preporučili su da se tehnologija rekombinovanja DNK vrlo oprezno koristi, kao i svaki proizvod koji nastane tom tehnologijom. Jedna od njihovih preporuka bila je da se DNK kloniranje vrši samo u bakterijama koje su prethodno toliko oštećene da ne mogu da se razvijaju van epruvete. Preporuke iz Asilomara bile su neobavezujuće, ali Američki nacionalni institut za zdravlje već 1976. osniva Savetodavni komitet za tehnologiju rekombinovane DNK, slede ga Ministarstvo poljoprivrede, Agencija za zaštitu okoline, Agencija za hranu i lekove…. Sve u svemu, SAD su bile i ostale predvodnik i najveća naučna sila na polju genetskog inženjeringa, pa je i prva zakonska regulativa vezana za to polje kreirana u SAD.

Biotehnološka industrija i transgeni organizmi

Osamdesetih godina prošlog veka, u SAD započinje razvoj biotehnološke industrije. Herbert Bojer i Robertom Svanson, inženjer hemije i privatni preduzimač, 1976. godine osnivaju Genentech , pionirsku kompaniju na polju genetskog injženjeringa, koja 1978. najavljuje proizvodnju GI humanog insulina. Još jedan događaj od značaja za istoriju razvoja i proizvodnje GIO jeste odluka Vrhovnog suda SAD iz 1980. godine, u slučaju Dajmond protiv Čakrabartija, kojom se dozvoljava patentiranje GIO. Genetički inženjer A.M. Čakrabarti, zaposlen u General Electric -u, razvio je GI bakteriju koja “jede” naftne mrlje. Nakon ovog prvog slučaja patentiranja genetski izmenjenog živog bića, u SAD se osnivaju brojna biotehnološka preduzeća i genetski injženjering se polako udružuje sa velikim kapitalom. Godine 1988. patentirana je i prva GI životinja - onkomiš, ili Harvardov miš - laboratorijska životinjica sa kloniranim onkogenima, razvijena za potrebe medicinskih istraživanja.

Genetski izmenjene biljke u prodaju su ušle 1994, i to na „mala vrata“, kaže prof. Trbović, a zvanično 1996. godine. Proizvedene su poljoprivredne kulture otporne na parazite, na herbicide, biljke otporne na mraz, i mnoge druge. Razvijeni su, na primer, i GI krompir i GI paradajz sa ugrađenim ljudskim proteinom, s ciljem da se koriste kao jestive vakcine protiv hepatitisa B, kolere i dijareje. Prof. Trbović je napomenuo da zbog GI biljaka koje se koriste u terapijske svrhe nije bilo odijuma javnosti, što nije slučaj sa GI biljkama koje su deo ishrane široke populacije, kao i ishrane domaćih životinja.

U klasičnoj organskoj poljoprivredi proizvodnja je skupa - prinosi su manji, sa višim tržišnim cenama. U poljoprivredi sa hemijskom zaštitom koriste se herbicidi (koji uništavaju korov) i pesticidi (koji uništavaju i biljne i životinjske štetočine), te i ona ima svoje troškove. Najveći profit proizvođačima obezbedila je sasvim drugačije koncipirana, takozvana transgena poljoprivreda, zasnovana na proizvodnji patentom zaštićenih GI biljaka koje ne daju seme.

Prof. Trbović navodi primer GI soje i herbicida pod imenom „roundup“, koji se proizvode i prodaju od 1996. godine. „Roundup“ je vrlo moćan otrov koji uništava sav biljni svet, pa i korov oko useva soje. Soja se od „roundup“-a štiti na taj način što se genetski menja, odnosno dodaje joj se gen koji je čini otpornom na „roundup“. Još bolje tehnološko rešenje je GI kukuruz, transgena biljka koja sama proizvodi herbicid; kukuruz se genetski menja ubacivanjem gena bakterije bacillusthuringiensis (BT), gena koji proizvodi BT otrov. Štetočine koje napadaju kukuruz bivaju uništene samim tim što ga jedu, delovanjem BT pesticida u želucu insekta. Uzgred budi rečeno, najveći američki proizvođač GI kukuruza “Monsanto” i Američka agencija za zaštitu okoline tvrde da se, pri ljudskoj ishrani transgenim kukuruzom, BT pesticid potpuno razgrađuje u digestivnom traktu i da za čoveka nije štetan.

Kontroverze transgene poljoprivrede

Prof. Trbović naveo je i niz spornih pitanja u vezi sa uzgajanjem transgenih biljaka. Jedna od kontroverzi je monopol nad transgenim biljkama. Kompanija “Monsanto” ima najveći udeo u proizvodnji GI biljaka (90 odsto), a patenti za transgene biljke i njihovo seme pripadaju “Monsantu” i još svega nekolicini biotehnoloških preduzeća. Pri kupovini njihovog biljnog semena potpisuje se autorski ugovor, seme se praktično „iznajmljuje“ a poljoprivrednik-kupac mora svake godine iznova da ga nabavlja od proizvođača (transgene biljke su tako izmenjene da ne daju seme). Poljoprivrednik ne samo što kupuje, odnosno što plaća seme, već proizvođaču semena plaća i autorska prava na svaku tonu odgajenog proizvoda, što ovome uvećava zaradu za još dva do tri odsto.

Drugi problem je neplansko širenje transgenih biljaka, odnosno zakonska odredba da patent važi i za slučajne hibride. Proizvođači GI biljaka su, naime, tvrdili da se one ne mogu ukršati sa genetski neizmenjenim biljkama, ali je 2001. transgeni kukuruz pronađen na poljima Meksika, gde je inače zabranjen. U jednom kasnijem sličnom slučaju, u Kanadi, u sudskom sporu je odlučeno da je i slučajni hibrid, nastao ukrštanjem GI i genetski neizmenjenog kukuruza, takođe zaštićen patentom - sav prinos gazdinstva u kome je uzgojen (slučajno nastao hibridni) kukuruz proglašen je vlasništvom kompanije “Monsanto”. Čak 75 odsto poljoprivrednika u svetu danas zavisi od patentom zaštićenog semena koje se kupuje za svaku narednu sezonu, što je zavisnost kojom se može manipulisati od strane proizvođača semena transgenih biljaka. Pitanje transgene poljoprivrede, dakle, lako prerasta i u (političko) pitanje od nacionalnog značaja.

Neistraženo delovanje GI biljne hrane na ljudsko zdravlje je posebno značajna kontroverza. Prof. Trbović je podsetio da pri razvoju svakog novog leka, na primer, farmaceutska industrija ima zakonsku obavezu da lek testira na životinjama i da ga prethodno klinički proveri na ljudima. Za proizvođače GI hrane takva obaveza ne postoji. Takođe, Američka agencija za hranu i lekove (FDA) je, prema Trbovićevim rečima, donela dve zanimljive i zbunjujuće odluke: da GI hranu ne treba svrstavati u posebnu kategoriju (bez obzira na činjenicu da novi GI proizvod nikad pre nije postojao na planeti) i da za sve prehrambene proizvode važi princip materijske jednakosti (sastojci GI hrane su isti, ili slični, ili ne drastično različiti od sastojaka genetski neizmenjene hrane). Ova druga odluka zasnovana je na ideji da hiljadama godina unazad jedemo DNK nekih biljaka i nekih životinja, a da je to što se sada u određenu DNK ubacuje (strani) gen, kao deo neke druge DNK, potpuno isto - DNK je DNK. Prof. Trbović je, međutim, objasnio da je problem u tome što gen proizvodi proteine, a da su proteini ono što čovek jede. Drugim rečima, gen je svakako deo DNK, ali protein koji taj gen proizvodi može da napravi razliku između jestive i otrovne pečurke, na primer. Od strane FDA, GI hrana je “opšte prepoznata kao bezbedna“ (GRAS - Generally Recognized as Safe) na osnovu samo jedne studije, iz 1996, koja je potvrdila bezbednost GI hrane. Kritičari ove odluke, međutim, traže da se svaki dodati gen reguliše kao bilo koji drugi aditiv hrani.

Zanimljivo je, takođe, da za proteklih 17 godina, od kako je GI biljna hrana u prodaji, zvanično nema više od desetak naučnih studija koje su se bavile mogućim posledicama dejstva GI hrane na ljudsko zdravlje. Sprovedene su samo pomenuta studija FDA u korist bezbednosti transgene hrane i još desetak studija koje pokazuju štetna dejstva GI hrane, ali se ove druge ignorišu. Prof. Trbović naveo je rezultate nekih od studija koje upozoravaju na štetnost GI hrane: rekombinovani kravlji hormon rasta dovodi do mastitisa (studija iz 1990.); škotski istraživač mađarskog porekla, Arpad Pustai dokazao je da GI krompir s lektinom kod eksperimentalnih pacova izaziva oštećenja crevne sluznice i smanjenje broja leukocita (Pustai je zbog toga suspendovan i otpušten); za „roundup“ je dokazano da dovodi do poremećaja deobe ćelija (francuska studija iz 2002.); jedna ruska studija pokazala je da je smrtnost novorođenčadi ženskih pacova, koji su u trudnoći hranjeni GI sojom, šest puta veća od smrtnosti novorođenih mladunaca u kontrolnoj grupi; francuski molekularni biolog Seralini, u studiji objavljenoj 2012. tvrdi da je “Monsantov” herbicid „roundup“ toksičan po jetru i bubrege eksperimentalnih pacova; jedna kanadska studija iz 2012. pronašla je BT otrov iz kukuruza u krvi trudnica i dece… Nezavisno od ovih studija, u svetu se, napomenuo je prof. Trbović, registruju sve raširenija pojava alergija na hranu, razni oblici kancera, zapaljenske bolesti creva, i drugo.

G.T.

Kompletni tekstove sa prilozima potražite u magazinu "PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja