TEMA BROJA - PALEONTOLOGIJA

Pripremio: Dr Miodrag Jovanović

Jedno naučno iskustvo

Paleozojski tetrapodi iz istočne Srbije

Izuzetno prirodno bogatstvo Đerdapske klisure uvek je veliki mamac za evropske biologe i geologe. Ni kustosi Prirodnjačkog muzeja nisu mogli da ostanu ravnodušni prema njoj. Iskoristivši pripreme za izgradnju hidrocentrale Đerdap I na Dunavu, stručnjaci Muzeja su predložili da se izvrše kompleksna geološka i biološka istraživanja najveće klisure u Evropi. Ovaj predlog je prihvaćen, u projekat su se uključile i druge naučne ustanove iz Beograda i preliminarna istraživanja su započeta 1965. godine. Planom je bilo predviđeno da traju do 1970. godine, do završetka izgradnje prve brane (hidrocentrale) u Đerdapu.

Prema planu, kustosi mineralozi Voislav Simić i Aleksandar Kostić su vršili terenska istraživanja u okolini (starog, sada potopljenog) Donjeg Milanovca. Tom prilikom je V.Simić odabrao nekoliko manjih ploča crvenog permskog peščara sa brda Glavice i doneo ih u Prirodnjački muzej. Tada niko nije slutio šta se nal a zi u jednoj od njih.

Četrdesetpet godina kasnije, autor teksta je u jednoj kartonskoj kutiji koja je ležala između polica sa geološkim materijalom u depou Prirodnjačkog m uzeja video manju pločastu stenu mrkocrvene boje. Na njenoj površini nalazila su se neobična ulegnuća. Izvadio je ploču iz kutije i ona je sama od sebe pljoštimice pukla u njegovim rukama. Na novom prelomu nalazilo se još čudnih tragova.

Tokom višemesečnog pregleda stručne literature, poređenja i morfoloških analiza, pregleda arhivske dokumentacije Prirodnjačkog muzeja i razgovora sa kolegom Voislavom Simićem, utvrđeno je da se na primerku ploče permskog alevrolita braon crvene boje, približno pravougaonog oblika, čija je dužina 180 mm , širina 125 mm i debljina 47 mm , donetog 1967. godine sa brda Glavica, nalaze tragovi grebanja i kretanja jednog stegocefala i dva paleozojska gmizavca koji su određeni kao ihnofosili af. Charachichnos isp ., cf. Dromopus isp. i cf. Batrachichnus isp. ( Slika br.1. i slika br.2, A, V i S).

Do do danas su permske tetrapode pronađene u Španiji, Italiji, Francuskoj, Nemačkoj, Poljskoj, Češkoj, Turskoj, Rusiji, Kini, Indiji, s evernoj Africi, Kanadi, Teksasu, Meksiku, Brazilu, Australiji i evo sada u Srbiji. U svakoj od navedenih oblasti nalazi se samo jedan, dva ili najviše tri do četiri lokaliteta sa ovim fosilima. Broj svih nauci poznatih mesta gde su do sada nađeni ostaci permskih tetrapoda je veoma mali i iznosi nekoliko desetina . Z ato svako njihovo novo otkriće pre d stavlja manju ili veću senzaciju među paleontolozima. Tako je i n alazak tragova donjepermskih stegocefala i gmizavaca u Srbiji izazvao veliki interes među paleoherpetolozima u celom svetu jer je ukazao na moguće granice i puteve migriranja različitih gornjepaleozojskih fauna Pangee.

Permski tetrapodi su imali mali diverzitet i zato nisu značajni za biostratigrafiju (određivanje starosti sedimenta po fosilima).

Prema mišljenju autora ovog teksta , mali diverzitet permskih tetrapoda može se objasniti jednoličnošću klime koja je vladala tokom perma na skoro celoj teritoriji Pangee i nomadskim načinom života zbog čega su divergencija i specijacija bili mnogo otežani.

Donjepermski reptili

Fig.1. i f ig. br.2, S . – af. Charachichnos isp. ( skraćenica af. znači da su nađene tragove ostavili organizmi slični sa Charachichnos). Sa gornje i donje strane ploče crvenog permskog peščara nađeni su otisci prstiju (ihnofosili) jednog velikog paleozojskog reptila koji, prema mišljenju američkog paleontologa, specijaliste za paleozojske tetrapode, posebno stegocefale, Spenser a Lukasa ( Spencer Lucas) , liče na one američkog trijaskog gmizavca pripadnika ihnoroda Charachichnos . Dužina otisaka prstiju se kreće od 43 do 55 mm .

Tragovi su određeni kao af. Charachichnos iz dva razloga. Prvo, ovakvi tragovi do sada nisu nalaženi u Evropi pa je potrebno biti oprezan pri određivanju i drugo, ovi gmizavci su u Americi živeli tokom trijasa, tj. oko 60 miliona godina posle životinje koja je ostavila tragove nađene na brdu Glavica.

Dužina ovog tetrapoda, od vrha njuške do kraja repa mogla je da bude 3 i više metara. Permski gmizavac čiji su trgovi pronađeni na brdu Glavica živeo je u žarkoj pustinjskoj klimi blizu ili u priobalnom delu nekog vodenog basena. Taj vodeni basen je mogla biti neka oaza u pustinji ili manje jezero. Za američke gmizavce roda Charachichnos postoji mogućnost da su živeli blizu morskih obala. Životinja čiji su ihnofosili pronađeni bila je mesožder, lovac, koji je jeo druge manje kopnene kičmenjake mada postoji mogućnost da je povremeno bio i lešinar.

Fig. 2, V. i f oto. 1 . – cf. Dromopus isp. ( skraćenica s f. znači da su nađene tragove ostavili organizmi srodni sa Dromopus ). Samo sa donje strane ploče nađeno je nekoliko otisaka prstiju (sa kandžama ?) i jedan delimičan otisak celog tabana. Dužina prstiju se kreće od 16 do 18 mm . Ovi tragovi su određeni kao cf. Dromopus opet iz opreza. Tokom perma je današnju Evropu i Ameriku naseljavalo više vrsta ovog roda. Tragovi prstiju pronađeni na ploči sa brda Glavica su malo duži od onih koji se navode u literaturi za taj ihno rod pa postoji mogućnost da ih je ostavio neki manji gmizavac, srodan pripadnicima ihno roda Dromopus - u .

Mali gušteroliki permski gmizavci Dromopus ( kao i njihovi srodnici) pripadali su izumrlom redu Araeoscelidia iz subklase Diapsida , gmizav aca sa dve slepoočne jame na lobanji (pored većeg broja izumrlih grupa, ovoj subklasi amniota pripadaju i krokodili, gušteri i zmije). Ovi gušteroliki gmizavci su živeli o ko obala vodenih basena hraneći se insektima. Prema literaturi, tragovi označeni kao cf. Dromopus su najčešći ihnofosili permskih tetrapoda u Evropi.

Donjepermski stegocefali

Fig. 2, A . i f oto 2 . - cf. Batrachichnus isp. Samo sa donje strane pločice nađeni su tragovi grebanja tri prsta po podlozi i nekoliko uboda vrhova prstiju u muljevitu podlogu vodenog basena. Dužina ovih tragova se kreće od 1 do 5 mm . Ovakvi tragovi kretanja se prema literaturi određuju kao ihnofosil cf. Batrachichnus isp ., što znači da najverovatnije pripadaju ihno rodu Batrachichnus koji se danas još uvek ne može sa sigurnošću razdvojiti na vrste. Stručnjaci smatraju da je ovaj rod činilo, verovatno, više različitih oblika. Dužina im se kretala do 150 mm . Ovaj rod malih temnospondilnih stegocefali nastanjivao je skoro sve kontinente na Zemlji tokom perma.

Na osnovu nalaza Batrachichnus isp . koji su diskontinuirano raspoređeni u jednom relativno uskom pojasu približnog pravca prostiranja severoistok-jugozapad , neki naučnici su stvorili teoriju o eurihalinosti najstarijih stegocefala. Skoro svi lokaliteti na kojima su nađeni njihovi ostaci govore da su oni živeli blizu morskih obala, u manjim vodenim basenima. Njihovo veliko rasprostranjenje se zato možda može tumačiti mogućnošću migriranja kroz slanu vodu okeana. Potomci stegocefala, današnji vodozemci, su tokom evolucije izgubili tolerantnost prema morskoj vodi.

Moguć i razvoj vodenog basena sa brda Glavica

Na brdu Glavica su tokom donjeg perma lokalni tektonski pokreti stvorili u priobalnom delu pustinje manju depresiju koja se (zbog blizine okeana) tokom vremena napunila slatkom ili bočatnom vodom. Do ovog vodenog basena su prvo, kao na pojilo dolazili veći, pokretljiviji gmizavci poput af. Charachichnos -a . Kasnije, njegove obale osvaja donjepermska vegetacija. Sa dolaskom vegetacije , u ovaj vodeni basen prodiru prvo insekti u većem broju a na kraju i mali gmizavci i stegocefali (cf. Dromopus isp. i cf. Batrachichnus isp . Moguće je da su ovi mali stegocefali došli sa obala okeana). U ovom basenu su svi imali hranu – insekti su se hranili biljkama, mali stegocefali i mali gmizavci insektima a veći gmizavci malim stegocefalima i gmizavcvima. Ostaci životinja u vodenom basenu su se raspadali i postali đubrivo za biljke.

Zbog prevruće donjepermske pustinjske klime i mogućih novih lokalnih tektonskih pokreta , vodeni basen sa brda Glavica je u jednom trenutku počeo da oplićava i isušuje se. Otisci prstiju određeni kao af. Charachichnos isp ., cf. Dromopus isp. i cf. Batrachichnus isp. , koji se nalaze sa donje strane ploče crvenih permskih peščara nastali su najverovatnije u ovoj fazi razvoja vodenog basena. Posle nje je vodeni basen pretrpeo niz promena koje su najverovatnije dovele do nestanka biljaka sa njegovog oboda i velikog osiromašenja faune. Posle neodređeno dugog vremenskog perioda, pre konačnog i potpunog nestanka ovog vodenog basena u njega je ušao jedan veliki gmizavac određen kao af. Charachichnos isp i ostavio otisak tabana koji je delimično sačuvan na gornjoj strani navedene ploče crvenog permskog peščara. O daljoj paleoistoriji ovog vodenog basena nema više podataka .

Crteže stegocefala Batrachichnus (foto 2) i malog gmizavca Dromopus (foto 1) je radio Matt Celeskey. Oba crteža su preuzeta iz publikacije Traces of a Permian Seacoast. Prehistoric Trackways National Monument u izdanju New Mexico Museum of Natural Histopry and Science.

Dr Miodrag Jovanović

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja