AERONAUTIKA

Pripremio: Darko Mladenović

60 godina mlazne avijacija na nebu Srbije

Srbija kao zemlja bogate vazduhoplovne tradicije danas ne proizvodi mlazne avione - proizvode se avioni sa elisnim pogonom tipa lasta a u planu je i pokretanje proizvodnje turbo elisnog aviona pod nazivom kobac . Danas u svom inventaru, 60 godina od uvođenja mlaznih aviona u naoružanje, pored aviona domaće proizvodnje orao i super galeb Vojska Srbije poseduje i avione tipa mig-21 i mig-29 .

Pilot Ljubomir Zekavica je prvi let galebom obavio 3. jula 1961

Posle Drugog svetskog rata, Jugoslovensko i Srpsko vojno vazduhoplovstvo je posedovalo veći broj vazduhoplova uglavnom ruskog porekla. U posleratnom periodu, naša vazduhoplovstvo se intezivno razvijalo, prateći tada savremena dostignuća tehnološki razvijenijih zemalja. Nakon Rezolucije Informbiroa i sukoba sa Rusijom, tadašnja država se našla u situaciji da brzo mora da osavremeni svoje vazduhoplovstvo i na taj način ojača svoje odbrambene sposobnosti. Krajem 1950. godine naša država se okrenula zapadu u potrazi za novim avionima koje će uvesti u naoružanje, a 1951. zaključila je ugovor o vojnoj pomoći sa SAD.

Prvi mlaznjaci iznad Srbije

Na nebu iznad Batajničkog aerodroma 10 marta 1953. godine prvi put se pojavilo 5 mlaznih aviona američke proizvodnje tipa t-33 koji su označili početak nove ere srpske avijacije. Avionima su upravljali američki piloti koji su isporučili letelice u okviru vojne pomoći našem vazduhoplovstvu. Događaj je izazvao veliku pažnju domaćih medija.

Avion T-33A je razvijen iz aviona F-80 . Prvi prototip označen kao

TF-80C je poleteo 22. marta 1948. godine. Avion se u pogonima firme Lokid proizvodio sve do 1959. godine, u ukupnom broju od 5.691 aviona raznih modifikacija, od kojih su neki bili korišćeni i kao bespolotne letelice. Kr?z ?RV ?? pr?šl? pr?k? 120 ?vi?n? ?v?g tip? u r?znim v?ri??nt?m?, m?đu k??im? ?? i RT-33 (uv?d?n k?d n?s 1955.) i m?rn?rički TV-33 . Avioni su kod nas korišćeni za preobuku pilota na mlazne avione a pre svega na F-84G tanderdžet koji je drugi tip mlaznih aviona koji je isporučen u okviru programa američke pomoći. Prvi t?nd?rdž?ti , k??i su u ?kviru ?m?ričk? v??n? p?m?ći d?d?lj?ni n?š?m RV-u, stigli su 9. ?un? 1953. godine. Ubrz? su pr?uz?li gl?vni t?r?t l?v?čk?-b?mb?rd?rskih dužn?sti. Vr?m?n?m ?? 23 vazduhoplova ovog tipa modifikovano u izviđačku varijantu RF-84G . U izviđačkoj varijanti, umesto naoružanja, nosio je 3 foto-kamere. Ukupn? sm? d?bili 231 ?vi?n ?v?g tip?, ? z?dnji prim?rci su r?sh?d?v?ni 1974. g?din?.

Avionom sejbr američke proizvodnje pilot Nikola Lekić probio je zvučni zid i tako postao naš prvi pilot brži od zvuka

Prva dva mlazna aviona tipa F-86 Sejbr su na Batajnički aerodrom sletela 21. maja 1956. godine. Sejbr je u to vreme bio jedan od najsavremenijih aviona u svojoj klasi. Naše vazduhoplovstvo je imalo preko dvesta aviona sejbr u dve osnovne verzije. Ovaj avion je veoma značajan za istoriju naše avijacije jer je na jednom od njih pilot Nikola Lekić, 31. jula 1956. godine, iznad Batajničkog aerodroma probio zvučni zid i tako postao naš prvi pilot brži od zvuka.

Nakon normalizacije odnosa sa Rusijom, naše vazduhoplovstvo se popunjava sa tada najsavremenijim avionima tipa mig-21 koji je u raznim verzijama činio okosnicu vojnog vazduhoplovstva od 1962. godine do danas.

Razvoj domaćih mlaznih aviona

Kako su se već u Drugom svetskom ratu pojavili mlazni lovački avioni koji su po svojim performansama daleko nadmašivali avione sa klipnim motorom, u posleratnom periodu došlo je do nagle ekspanzije mlazne avijacije. Mlazni avioni su postali potreba i ozbiljan faktor odvraćanja neprijatelja pa je svaka država htela da svoje vazduhoplovstvo što pre opremi mlaznim avionima. Ne želeći da zaostane za svetom, domaća avio-industrija radila je na novim konstrukcijama aviona.

Gleb G-2 je prvi domaći mlaznjak koji je ušao u serijsku proizvodnju

Pedesetih godina 20.veka, konstruktorska grupa na čelu sa majorom Dragoljubom Bešlinom realizovala je seriju ultralakih mlaznih aviona koji su omogućili našoj avio-industriji da ovlada tehnologijom mlaznih aviona. Bešlinova grupa je predstavila tokom godina niz izuzetno zanimljivih projekata letelica: 451M je prvi mlazni avion konstruisan u Jugoslaviji. Delo je Konstruktorske grupe br.9 Generalnog direktorata vazduhoplovne industrije na čelu sa majorom Bešlinom. Prototip je izradilo preduzeće Ikarus iz Zemuna a prvi let ovim avionom izveo je kapetan Prebeg 25. okotobra 1952. godine. Prototip prvog jugoslovenskog mlaznog aviona 451-M imao je uvezeni turbomlazni motor, ali su njegove usavršene varijante - zolja , matica i stršljen dobili mlazne motore domaće proizvodnje. Uspešno je prošao sva ispitivanja, čime je počela era konstruisanja i izgradnje mlaznih aviona u Jugoslaviji. Kao eksperimentalni avion leteo je do 1959. godine.

Ubrz? p?sl? ?v?g ?vi?n?, 1954.godine, p???vil? s? S 451M z?lj? , k??? s? ?d 451M r?zlik?v?l? p? n?činu sm?št??? m?t?r? (u ?si kril?). Izr?đ?n? je u ??dn?m prim?rku. P?št? ?vi?n ni?? bi? n??ruž?n, d?bi? ?? civilnu r?gistr?ci?u i n? t?m ?vi?nu, pil?t Iv? Črnj??ić, iz z?munsk?g ??r?klub? „Fr?nj? Kluz”, ?? 19. m??? 1960. g?din? p?stig?? r?k?rd u brzini ?vi?n? ?d 501 km/h, k??i ni?? bi? ?b?r?n n?r?dnih p?t g?din?. Z?lj? ?? letela u aeroklubu do 1968. g?din?. N?st?vlj??ući r?d n? r?zv??u l?k?g ?urišn?g ?vi?n?, inž?nj?r B?šlin ?? 1958, n? ?sn?vu pr???kt? l?k?g ?urišnik? ?-451MM stršlj?n iz 1956. g?din?, r?zvi? tr?n?žni ??dn?s?di ?urišnik T-451MM stršlj?n II k??i ??, z? r?zliku ?d r?ni?ih pr???k?t?, d?bi? ??č? m?t?r?. U f?brici ?vi?n? „Ik?rus” izr?đ?n? su dv? prim?rk?, k??? su ispitiv?n? d? 1969. g?din?. Sa ovim avionom se najdalje odmaklo u projektovanju i ispitivanju mlaznih aviona. Međutim i ovaj projekat je napušten u korist nabavke mlaznih aviona iz uvoza.

T-451MM je poslednji iz Bešlinove serije "451". Istovremeno sa razvojem ?-451MM stršlj?n (1957) p???vil? s? i dv?s?d? n?n??ruž?n? v?ri??nt? z? ?buku Š-451MM m?tic? . U ??dn?m izrađenom prim?rku, p? z?vrš?n?m ispitiv?nju, pil?t Iv? Črnj??ić ?? p?stig?? sv?tski r?k?rd u brzini z? tu k?t?g?ri?u ?vi?n? ?d 750,34 km/h.

Interesantan projekat iste konstruktorske grupe je bio avion 452-2 sa strelastim krilom i repnim površinama sa dva motora palas smeštenim u trupu jedan iznad drugog. To je bio naš prvi avion sa strelastim krilom i mlaznom pogonskom grupom. Pri prvom letu 24.jula 1953. avion je zbog otkaza motora doživeo udes i više nije opravljan. Nakon toga odustalo se od daljeg rada na toj konfiguraciji, koja je inače bila na tehničkom nivou svog vremena. Nijedan od ovih ?vi?na nije ušao u s?ri?sku pr?izv?dnju, ?li ?digr?li su zn?č??nu ul?gu u stic?nju n?vih zn?nj? u pr???kt?v?nju brzih ml?znih ?vi?n? k??? su ugr?đ?n? u pr???k?t izuz?tn? usp?l?g šk?lsk?-b?rb?n?g ?vi?n? G-2 g?l?b . Bešlinovi projekti i makete koje su korišćene pri ispitivanju i razvoju njegovih aviona su sačuvani i nalaze se u zbirci Muzeja vazduhoplovstva na aerodromu „Nikola Tesla“ u Beogradu.

Projekti Vazduhoplovnotehničkog instituta u Beogradu

Konstruktorske grupe iz vazduhoplovne industrije tadašnje Jugoslavije su, odlukom državnog rukovodstva, integrisane u Vazduhoplovno-tehnički institut, pri čemu je razvoj budućih projekata aviona potpuno prešao u nadležnost Instituta. Prvi zadatak je bio da se projektuje avion namenjen obuci pilota na mlaznim avionima koji bi zamenio do tada korišćene američke letelice. Razvoj je počeo 1957, pri čemu je, paralelno sa projektovanjem, organizovana i izrada prototipa u fabrici „Soko“ u Mostaru. Na čelu tima koji je realizovao ovaj projekat nalazio se Zlatko Rendulić.

Do 1961. godine razvoj prototipa je u potpunosti završen a avion je prvi put poleteo maja iste godine sa pilotom Zekavicom. Galeb je bio prvi domaći avion sa turbomlaznim motorom koji je ušao u serijsku proizvodnju i operativnu upotrebu. Imao je odlične letne karakteristike i kao takav je bio izuzetno pogodan za školovanje pilota. Galeb je tokom 25 godina proizveden u 251 primerak, od čeka je 118 izvezeno u Libiju i Zambiju.

J-21 jastreb je proizvod Jugoslovenske vazduhoplovne industrije iz šezdesetih godina 20. veka. Nastao je iz potrebe da se zameni avion tipa F-84 G tanderdžet koji se do tada nalazio u inventaru ratnog vazduhoplovstva. Jastreb je razvijen na osnovu galeba G-2 a namenjen je za lovačko-bombarderske zadatke. Jastreb je projektovao Vazduhoplovno-tehnicki institut u Beogradu a proizvodnja je bila smeštena u fabrici „Soko“ u Mostaru. Pri projektovanju jastreba u potpunosti je iskorišćen zmaj galeba , motor je zamenjen jačim a urađene su i manje modifikacije kabine i naoružanja. Avion je uveden u operativnu upotrebu u jedinice ratnih vazduhoplovstava Jugoslavije, Libije i Zambije a proizvedeno je ukupno 237 primeraka. Avion je korišćen i u akro grupi Jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva i protivvazdusne odbrane „Leteće zvezde“.

Iz potrebe da se jastreb zameni boljim jurišnim avionom, sedamdesetih godina, u saradnji sa rumunskim vazduhoplovnim institutom, razvijen je avion orao , koji je pored jurišnih mogao obavljati i određene zadatke lovačke avijacije. N?š prvi pr?t?tip p?l?t?? ?? ist?vr?m?n? k?d i rumunski - 31. ?kt?br? 1974. godine. Prilikom projektovanja usvojene su tehnologije koje se do tada nisu koristile na našim prostorima, a sam orao ima poseban istorijski značaj jer je to prvi domaći avion kojim je probijen zvučni zid. Orao je proizveden u 203 primerka, a određeni broj se i danas nalazi u operativnoj upotrebi u našem vojnom vazduhoplovstvu.

Ponos jugoslovenske i srpske avioindustrije je avion super galeb G-4 projektovan sedamdesetih godina od strane inženjera VTI. Prvi let prototipa sa klasičnim horizontalnim repom izveden je 18. jula 1978. godine. Potom je urađena probna partija od šest takvih aviona, koji su kasnije služili za vuču meta. Krajem 1979. godine izveden je prvi let prototipa sa celopokretnim horizontalnim repom. Već 1983. godine, G-4 je prikazan na izložbi i aeromitingu u Parizu, a od 1984. godine na serijski proizvedenim avionima počinje školovanje pilota. Pil?ti u ??dinic?m? d?bili su dv? ?vi?n? u ??dn?m: ?dlič?n ?vi?n z? ?buku zb?g izuz?tnih ?s?bin? n? m?lim brzin?m? i ?urišni ?vi?n d?brih m?n?v?rskih ?s?bin? p?tr?bnih z? b?rb?n? d??stv?. Sup?r g?l?b im? isti tip m?t?r? k?? i n?š ?urišni ?vi?n ?-22 or?? k??i s? p? ?ngl?sk?-italijanskoj lic?nci r?dio k?d n?s. Š?st sup?r g?l?b?v? izv?ž?n? ?? u Uni?u Mi??nm?r (bivš? Burm?), ? p?č?t?k r?sp?d? SFR? spr?či? ?? izv?z ?v?g ?vi?n? u M?l?zi?u, Sing?pur i Ind?n?zi?u, p? m?žd? č?k i u S?D. Ukupno je proizvedeno 85 aviona obe verzije. Super galeb se i danas nalazi u naoružanju Vojske Srbije, a planirana je njegova modernizacija.

Raspadom bivše države, zaustavljen je i razvoj naprednog nadzvučnog mlaznog aviona 4. generacije.

Darko Mladenović

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja