EGZOTI ČNI NARODI

Pripremio: Oliver Klajn

Gagauzi

I pravoslavni, i muslimani, i protestanti

Poreklo Gagauza je zagonetno. Postoji najmanje 21 teorija o tome gde sežu koreni ovog naroda. Jedna od najznačajnijih je tzv. stepska hipoteza prema kojoj Gagauzi potiču od nomadskih plemena koja su živela u stepama Evroazije. Još složenija je anatolijska, odnosno seldžučka hipoteza.

Ne tako davno vršena je analiza na osnovu koje je utvrđeno postojanje 15 različitih halpogrupa Y-hromozoma unutar genskog fonda Gagauza. Pokazalo se da imaju zajedničkih gena sa turkičkim narodima, što podržava i teoriju o seldžučkom poreklu Gagauza. Lokacija gena na hromozomu ukazala je da unutar ovog naroda postoje značajne genetske razlike, ali i genetska biskost sa narodima jugoistočne Evrope. To se objašnjava viševekovnim mešanjem sa susedima.

Navodno, Gagauzi su potomci Seldžuka koji su, u 13. Veku, došli u Dobrudžu koja obuhvata delove današnje Bugarske i Rumunije. Mešajući se sa još nekim nacijama primili su pravoslavlje.

Naziv Gagauz navodno potiče od seldžučkog sultana Kajkausa. Prema drugoj teoriji, vode poreklo od turkičkih nomada Bugara i Kumana. U skladu sa ovom hipotezom mnogi Gagauzi, pre selidbe na područje današnje Moldavije i u manjoj meri Ukrajine, smatrali su sebe Bugarima. U početku je naziv Gagauz, naročito u Bugarskoj, imao pogrdnu konotaciju. Sami pripadnici te nacije izjašnjavali su se kao Grci zbog vere ili Bugari zbog nacije. U Moldaviji su smatrani Bugarima.

Prvi pomen imena ovog naroda u pisanim izvorima je iz 18. Veka. Danas taj etnonim nema negativnu konotaciju. Zbog uvredljivog značenja u prošlosti pojedinci su nastojali da nametnu slične ali drugačije nazive naroda - ali bez uspeha.

Gagauski jezik spada u oguske jezike, jugozapadnu granu turkičkih jezika. Gagauski je srodan turskom, turkmenskom i azeri jeziku u Azerbejdžanu. Naročito je sličan govoru Turaka u Grčkoj, jugoistočnoj Bugarskoj i Makedoniji. Izdvajaju se dva dijalekta. To su centralni, nazvan još i „bugarski“ gagauski, i južni ili primorski gagauski. Vremenom su izmenjali tri pisma. Dugo vremena pisali su grčkim alfabetom. U vreme kada je velika većina ovog naroda živela u okviru Sovjetskog Saveza pisali su ćirilicom, uvedenom 1957. godine. Od 1996. godine pismo Gagauza ima 32 slova i varijanta je latinice, stvoreno po uzoru na tursko pismo.

Gagauzi su na područje današnje Moldavije došli iz Dobrudže, odnosno Bugarske, bežeći pred Osmanlijama početkom 19. veka. U svojoj modernoj istoriji bili su pod vlašču carske Rusije, potom u kratkom istorijskom razdoblju Rumunije, Sovjetskog Saveza i, na kraju, Moldavije. Raspadom Sovjetskog Saveza došlo je do buđenja nacionalnog pokreta kada nastaje autonomna oblast Gagauzia, na jugozapadu Moldavije. Nastao je i separatistički pokret pa je traženo kompromisno rešenje.

Gagauzija je dobila specijalni status u okviru Moldavije. U njoj su zvanični jezici gagauski, rumunski i ruski. Prestonica Gagauzije je Komrat, sa približno 25.000 stanovnika. I pored toga što su pravoslavci i drže se hrišćanskog kalendara, pripadnici ovog etnosa primenjuju rituale koji potiču od pagana, sa dosta sličnosti sa bugarskim narodnim običajima.

Jedan od najznačajnih verskih praznika je bio hederlez. Slavio s tri dana, početkom maja i u direktnoj je vezi sa odavanjem pošte svetom Đorđu. Bogatu etnografsku tradiciju Gagauza, posetioci mogu proučiti u muzeju u selu Bešalma, tridesetak km južno od Komrata. Tamo se mogu naći brojne rukotvorine, fotografije i drugi predmeti vezani za ovaj narod.

Poljoprivreda se većinom zasniva na gajenju životinja, naročito ovaca. Najomiljenije jelo je pita punjena ovčijim sirom i posuta pavlakom. Meso je najzastupljenija namirnica a vino nezaobilazna stavka u tradicionalnoj večeri Gagauza.

Tradiciolna odeća vidljiva je u muzeju u Bešalmi: žene su leti nosile platnene košulje, haljine bez rukava i crnu maramu. Zimi su nosile specifični krzneni kaput bez rukava i jaknu. Od nakita su se isticale ogrlica od dukata koje su nosile bogate žene. Muškarci su leti, uz košulju i pantalone, imali na sebi veliki crveni pojas, a zimi stavljali kape od vune uzbekistanske ovce.

U Moldaviji živi oko 150.000 pripadnika ovog naroda. U Ukrajini uglavom žive u primorskom regionu Budžak koji spada u širu oblast Odese i graniči se sa Moldavijom. U Ukrajini ih ima više od 30.000. Postoje značajne zajednice u Bugarskoj, Rumuniji i Rusiji. U SAD su uglavnom primili protestantsku veru. Tamo ih je nekoliko hiljada. U Turskoj postoji srodan narod Gagavuzi ili Gadžali, muslimanske vere.

Oliver Klajn