ISTORIJA

Pripremio: Boris Naumović

Krsna slava

Trag predaka danas

Porodični kult u Srba poznat kao krsna slava, predstavlja običaj čiji karakter i poreklo nauka još uvek nije svestrano razjasnila. Za slavu se sa sigurnošću može reći da je predhrišćanskog porekla a da je njena moderna hristijanizovana forma ishod simbioze paganskih i hrišćanskih elemenata. Kult krsne slave dominantno je rasprostranjen i očuvan kod Srba, koji u njemu vide svojevrsno nacionalno obeležje. Iako je nesporno da slava jeste neka vrsta žiga utisnutog u srpsku kulturu i u nama poznatom obliku nesvojstvene drugima, raspoloživi izvori i indicije ne govore u prilog tezi da je slava, u svojim korenima, srpski ekskluzivitet.

Ćiro Truhelka(1865-1942), ovdašnji istoričar češkog porekla, prvi je obratio pažnju na hronologiju života i kanonizacije većine svetaca, koji su najčešće predmet slavskog kulta kod pravoslavnih Srba. Od njih dvadeset i četvoro, život i kanonizacija dvadeset i dvojice padaju u predjustinijansko doba, u vreme koje znatno prethodi slovenskoj invaziji Balkanskog poluostrva. Prvo Sloveni, koji Ilirik nastanjuju u praskozorje 7. stoleća, a potom i Srbi koji stižu koju deceniju kasnije, prihvatajuju njihove kultove od domorodačke populacije.

Teza o srpskom poreklu slave obično se zasniva na konstataciji o odsustvu slavskog kulta iz kultura vanbalkanskih Slovena, ali i iz tradicije ostalih pravoslavnih naroda. Pri tom se previđa da slava , mada u nešto drugačijem obliku i znatno manjem obimu, postoji u Makedoniji, među Bugarima oko Timoka, kod ortodoksnih Vlaha, ali i među rimokatolicima u Boki, Konavlima, Dalmaciji, Albaniji i kosovskom Janjevu, pa čak i među nekim muslimanima Bosne, Starog Vlaha i Šare. I mada se kod većine navedenih primera na prisustvo slavskih običaja može gledati kao na trag prvobitnog identiteta koji je preživeo desrbizaciju, činjenica je da mnogi Srbi, posebno u istočnim krajevima, nisu imali slavu . Utoliko pre što srpskih nacionalnih svetaca, onih iz redova nemanjićkih i postkosovskih vladara i klerika, nema u popisu onih u čije ime srpske porodice svetkuju slave . Izuzetak jee Sveti Sava, čiji je kult brižljivo negovan u krilu Crkve, posebno u doba osmanokratije, pa je u narodu bio široko prihvaćen, ali ne kao porodični svetac već kao otac nacije, čije se oslobođenje zamišljalo kao restauracija idealizovanog nemanjićkog carstva.

Krsno ime i imendan

I etnologija i pravoslavna veronauka u slavi vide porodičnu svetkovinu, iz oba ugla vezanu za poštovanje kulta predaka. Razlika je u tome što crkveno tumačenje slavu shvata kao dan pomena sveca-zaštitnika porodice, dok je etnolozi objašnjavaju kao odavanje časti porodičnom rodonačelniku. U osnovi, oba poimanja svode se na isto, s tim što je prvo plod hristijanizacije koja je samo delimično dovršena.

Uz ovo, balkanski prostori sačuvali su i običaj sličan slavi u meri da se dve svetkovine, spolja gledano, često ne razlikuju.U pitanju je krsno ime ili imendan , čije je slavljenje vidno prisutno kod Grka i Cincara, ali i kod drugih naroda i danas i u prošlosti.

Bez sumnje je da slava i imendan potiču iz istog običajnog miljea, da im je izvorni religiozni motiv identičan, ali da među njima postoji razlika vezana za pojam koji slavljeni svetac štiti i zastupa: dok je slavski svetac zaštitnik porodice, imendanski ima funkciju individualnog, ličnog sveca-pokrovitelja. Oba običaja imaju predhrišćansko poreklo pa je, u potrazi za njihovim korenima,važno da znamo da li negde postoji paganski ekvivalent dvojstva koje odgovara paru slava-imendan i ima li u izvorima tragova prelaza njegove orginalne u hrišćansku formu.

Geniji i Lari na starom Balkanu

Stari Rimljani su negovali kult ličnih i porodičnih duhova - Genija i Lara. Genij je shvatan kao biće koje čoveka prati od začeća do smrti, deleći sa njim sva životna iskustva, tuge i radosti, i kome je posvećen dan rođenja, kada je slavljeniku darivano cveće i onoliko saća meda koliko mu je bilo godina. Moderna obnova kulta Genija je u svetkovanju rođendana, gde torta i svećice predstavljaju simulaciju saća, ali i u izrekama poput one da je nečiji uspeh “delo njegovog genija“. I dok je Genij lični totem i duh-pratilac čoveka-pojedinca, Lar je duh rodonačelnika porodice, tj. porodični totem. Pošto su Rimljani pod čovekom podrazumevali isključivo muškarca, tako su Geniji i Lari zamišljani samo u muškom obličju, baš kao što su i hrišćanski sveci koji su predmet slavskog kulta tradicionalno muškog roda.

Prastari kult Lara i Genija proširio se po Iliriku u vreme rimske vladavine i utkan je u nasleđe starobalkanske civilizacije, sastavljene od raznih etničkih, geografskih i kulturnih zajednica. Krsna slava i imendan tako predstavljaju preimenovani kontinuitet ovih kultova, čiji su nosioci postali i slovenski osvajači Balkana, asimilujući u svoju kulturu elemente baštine pobeđenih starosedelaca. Starobalkanski civilizacijski kontekst je preživeo svoj zvanični slom u vihoru Seobe naroda i, u fragmentima, stigao do našeg doba,odenut u ruho savremenih običaja, izreka i svetkovina, među kojima prepoznajemo i srpsku slavu .

Hrišćanstvo se, po pravilu, širilo sa vrha ka podnožju, odnosno od krune prema plebsu. Prvo hrišćansko ime kod Srba sreće se u 9.veku, u vladarskoj porodici, među sinovima kneza Mutimira, što je bio začetak površne hristijanizacije čiji se kraj nazire u delatnosti Svetog Save, u ranom 13.veku. Ruski vladari su istrajavali na staroslovenskom panteonu, sve do poznog 10.veka, kada knez Vladimir, simboličnim šibanjem Perunovog kipa daje znak za početak krštavanja Rusije. Balti do 14.veka obožavaju Svete lugove koje potom prvi hrišćanski vladari osvetnički uništavaju, a najrevnosniji paganski Germani, radi očuvanja predačkog veroispovedanja, sele se na daleki Island. Hristijanizacija Evrope je, usled snažnog i žilavog otpora stare civilizacije, dugotrajan proces čiji je početak najčešće imao vid sukoba, a ovaj milje u sebi čuva i istorijski trenutak prisilnog početka preodevanja paganske svetkovine Lara u potonju slavu.

Za verovati je da hristijanizacija larizma započinje posredstvom veoma strogih zakonskih odredbi koje je rimski car Teodosije objavio 392. godine u cilju zabrane slavljenja tajnog kulta Lara. Hronološki, ovi carski zakoni uklapaju se u tezu profesora Truhelke o predjustinijanskom dobu sakralizacije svetaca koji se najčešće svetkuju u slavskom obredu. Kao što je fresko slikarstvo Srednjeg veka u osnovi okamenjeni umetnički izraz poznog antičkog Rima, zatečen i usvojen od strane osvajača Carevine, tako je i slava , u svojoj polaznoj tački, predstavljala svetkovinu Lara, zatečenu i konzerviranu u formi s kraja 4. veka.

Od larizma do srpske slave

Naseljavanjem Ilirika, negde u 7.veku, Srbi su zatekli brojno starosedelačko stanovništvo i, u vremenu koje je sledilo, putem neminovnog kulturnog prožimanja, primili brojna kulturna obeležja osvojenog podneblja. Tim pre što, kako nas uče najnovija istraživanja ove istorijske nepoznanice, ti srpski došljaci sa severa nisu predstavljali nikakvu masu naroda ni veliki talas sposoban da poplavi Balkansko poluostrvo - već relativno malobrojne, ali aktivne i organizovane ratničke družine koje su postale nosioci političke vlasti i koje su svoje narodno ime postepeno nametali državnim tvorevinama u nastajanju. Vremenom se srpsko ime širili, obuhvatajući sve podanike srpskih ranofeudalnih država, uključujući i starosedelačku većinu, ali i neka prvobitno nesrpska slovenska plemena pa se tako, stoletnim stapanjem i kulturnim ujednačavanjem, kalio srednjevekovni srpski narod.

Siromaštvo fragmentarno sačuvanih izvora nepremostiva je prepreka pokušajima rekonstrukcije svakodnevnog života srednjevekovne Srbije izvan dvorova i manastirskih zidova, ali je za pretpostaviti da je, u osvit nemanjićke države, dominantno nasleđe u kulturi, običajima, verovanjima i navikama običnog naroda imalo obličje vremenom korigovane starobalkanske baštine. U prilog ovoj tezi posredno svedoči i poduhvat koji tradicija pripisuje Savi Nemanjiću, a čiji je cilj bila administrativna i formalna depaganizacija običaja slave ; pošto mu nije polazilo za rukom da iskoreni paganski običaj žrtvovanja životinja koji su novopokršteni Srbi upražnjavali i u crkvenim portama i oltarima, Sava je pribegao kompromisu, odnosno uvođenju beskrvne žrtve u obliku slavskog žita. Kao zamena za žrtveno klanje, slavsko žito dobija i danas prisutan naziv - koljivo. Istovremeno, svetac na čiji je dan dotadašnji mnogobožac bio krštavan postaje zamena za pretka-rodonačelnika i od tad se proslavlja kao zaštitnik porodice.

Intervencijom prvog srpskog arhiepiskopa, počinje život običaja koji danas prepoznajemo kao srpsku slavu . Dodamo li tome činjenicu da je savremenu formu slave uobličio beogradski mitropolit Mihailo 1862.godine, više od šest vekova od kako je Sava započeo „srbizaciju“ ovog prastarog traga antičke civilizacije, možda se više može govoriti o srpskoj orginalnosti slavskog obreda nego samog običaja.

Na kraju, hipotezu koja zastupa rimsko, odnosno starobalkansko praporeklo krsne slave valjalo bi sagledati i u kontekstu rezultata istraživanja u oblasti genetike, prema kojima dinarsko stanovništvo doskorašnje Jugoslavije, u dominantnom procentu, potiče od starobalkanskih starosedelaca predslovenskog doba, ali i pod svetlom novih pogleda na određene kulturne kuriozitete našeg podneblja, poput srednjevekovnih stećaka na kojima se, kako izgleda, da nazreti beleg sveta, iščezlog u mutnim vremenima Seobe naroda.

Priredio: Boris Naumović

Kompletni tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja