ISTORIJA

Pripremio: Boris Naumović

Stećci

Jelen sa kamena

Među nedoumicama južnoslovenskih istoriografija malo je onih poput pitanja veroispovedanja srednjevekovnih, bosanskih i humskih hrišćana, ili“krstjana“, kako su sebe nazivali. Ovo se pitanje izdvaja iz spektra istoriografskih sporova i po činjenici da napor istraživača ni posle petnaest decenija nije oplodotvoren jedinstvenim poimanjem ovog problema

Srednjevekovna Bosna, država omeđenom sredinama 12. i 15. veka, specifična je spram susedstva po svom verskom identitetu. Steg verske posebnosti Bosne nosila je Crkva bosanska, koja je do 1461. godine, do sumraka bosanske samostalnosti, važila za neku vrstu državne crkve u kraljevstvu Kotromanića.

Koristeći pisanu zaostavštinu rimokatoličkog porekla, sredinom 19. stoleća hrvatski istoričar Franjo Rački formulisao je tzv. “bogumilsku teoriju“. Nju možemo okarakterisati kao zvaničnu jer do naših dana traje u udžbenicima uprkos brojnim argumentima koji je osporavaju.

Prema Račkom, Crkva bosanska neguje dualističko učenje, blisko patarenskom i katarskom krivoverju srednjevekovne Italije, odnosno francuskih Pirineja, kao i bogumilskoj jerezi koja se, počev od 10. veka, širila u makedonskim oblastima Bugarskog carstva, izvirući u sasanidskoj Persiji, iz semena dualističkog manihejstva.

Dvadeseto stoleće otkrilo je određeni broj bosanskih srednjevekovnih izvora koji iz drugog ugla osvetljavaju “krstjansko pitanje“. Testament gosta Radina , Hvalov zbornik i drugi spisi, nastali iz pera samih krstjana, ne samo da ne sadrže nikakve dualističke elemente već nedvosmisleno svedoče o pravovernosti svojih sastavljača, potkopavajući temelje „bogumilske teorije“. Ova saznanja su time postala povod za spor oko kojeg istoričari i dalje lome koplja. I mada bosanski spisi imaju veću vrednost od zapadnih, u nesaglasju dokumentarnih podataka nazire se svojevrsni nesporazum, nastao kao plod fragmentarnosti izvora i nemogućnosti celovite rekonstrukcije verske strukture srednjevekovne Bosne. Izvorni podaci govore o izvesnim „jereticima“, o njihovom odnosu prema katolicizmu, pa i o njihovom „vjeruju“, ali se nigde ne tvrdi da je srednjevekovna Bosna bila verski homogena oblast ili da su ti „jeretici“ predstavljali jedinu, ili bar većinsku zajednicu vernih. Suprotno tome, sve ukazuje na opravdanost slutnje o Bosni kao verskom mozaiku, u kojem su egzistirale različite forme hrišćanstva i parahrišćanstva i gde je nedualistička Crkva bosanska, kao dvoru najbliža verska organizacija zemlje, prihvatala inkvizicijom dobegle vernike dualističkih jereza, ali i preživeli paganizam kojem je u državi Kotromanića pripadalo vidno mesto.

Nehrišćanski koren

Kakvo god versko učenje da je ispovedala Crkva bosanska, za nju su vezivani kameni nadgrobni spomenici poznati kao stećci. Zagrebe li se dublje u fenomen stećaka, dospeva se do saznanja da oni ne samo da nisu nikakav integralni deo obrednih radnji Crkve bosanske već su im koreni i smisao nehrišćanski.

Do naših dana pronađeno je oko 66.000 stećaka, od čega oko 50.000 na tlu Bosne i Hercegovine. Ostali su razbacani po Dalmaciji, zlatiborskom i raškom kraju, i zapadnim delovima Crne Gore. Najviše ih je u Hercegovini - oko Stoca, Trebinja, Gacka i u dolini Neretve. Najpoznatiji, tzv. Zgošćanski stećak, nalazi u srednjoj Bosni, u okolini Kaknja. Ovi grobni belezi su različiti po dimenzijama; najmanji teže oko 100 kg, dok su najveći teški preko 30 t, što bi moglo ukazivati na imovinske razlike ali i na pomisao da je pokop pod stećcima predstavljao znamenje prestiža.

Preko 5600 stećaka ukrašeno je uklesanim simbolima i ornamentima, a više od 350 sadrže natpise na bosanskoj ćirilici, odnosno „bosančici“, ili zapadnoj ćirilici, službenom pismu bosanskih vladara. U oči pada činjenica da je izrazito malo stećaka čiji natpisi podvlače versku pripadnost pokojnika, a među onima gde je ona naglašena, krstjana (sledbenika Crkve bosanske) procentualno nema mnogo. Uočljivo je da krstjanski stećci uglavnom spadaju u grupu mlađih spomenika 15. veka. Sudeći po ovome, teško bi se dalo zaključiti da je Bosanska crkva inspirisala pojavu stećaka.

Uz natpise, riznicu indicija o poreklu stećaka čuvaju simboli i ukrasi, tvoreći time izložbu simbola i metafora antičkog viđenja putešestvija ka onostranom. Prizori loze sa trolistom, predstave štitova, mačeva, lukova i strela, motiv svastike, portreti pokojnika, prikazi lova, ljudske i životinjske figure, scene pogrebnog kola i niz umetničkih celina i detalja, prema mišljenju brojnih autoriteta, od Truhelke i Bešlagića, preko Benca, do Miočevića i Marijan Venzel, ne mogu se tumačiti bez poznavanja antičke baštine tog podneblja. Na stećcima, ni u natpisima ni na crtežima, nema izražene pobožne misli koja bi uputila na pomisao da pod njima leže hrišćani u očekivanju Vaskrsenja. Nema čak ni aluzija na biblijske motive, motiv krsta je redak a analogije iz prethrišćanskog vremena su evidentne. Bogumilsko-patarenskom dualizmu, sudeći po stećcima, u Bosni nema ni traga.

Nastavak antičke zajednice

Antički koren kulture koja je iznedrila stećke posredno su potkrepila istraživanja - pre svih ona koja su vršili Živko Mikić i Damir Marjanović. Mikićevi napori rezultirali su saznanjem da ogromna većina pokopanih pod stećcima pripada starobalkanskom, odnosno dinarskom, ili uslovno ilirskom antropološkom tipu, kojem je stanovništvo srednjevekovne Rumunije nasrodnije. Kod iste populacije dominira gen halpogrupe što, prema Marjanoviću, znači da njihov genetski koren seže u vreme poslednjeg ledenog doba tako da je genetski kontinuitet kasne antike i srednjevekovlja u Bosni nesporan.

Jezgro bosanske države bio je prostor nekadašnje teritorije Desidijata, ilirskog plemena stacioniranog oko gornjih i srednjih tokova Vrbasa i reke Bosne, i dolina njihovih pritoka. Ovaj kraj je, u kasnoj antici, izgleda bio tačka značajnog kulturnog zračenja proisteklog iz stapanja ilirskog nasleđa i rimske civilizacije, što sugerišu tamošnji spomenici hrišćanske arhitekture tog doba. U ovoj je oblasti smešten i najplodniji poljoprivredni region srednje Bosne pa je za verovati da je, u ambijentu dominirajuće zemljodelatničke ekonomije, bio lociran i politički centar. Ta činjenica upućuje na pomisao o postojanju teritorijalnog kontinuiteta koji se od srednjevekovne Bosne proteže unazad, ka ilirskim plemenskim protodržavama.

Sva je prilika da je srednjevekovna Bosna predstavljala nastavak antičkih zajednica sa istog prostora i to ne samo u teritorijalnom već delom i u genetskom, političkom i kulturnom pogledu.

Jelen - simbol kontinuiteta

Karakter i koreni kulture čiji su naslednici bili stanovnici srednjevekovne Bosne objašnjava i učestala pojava jelena u scenama na stećcima. Indoevropski simbol Sunca, otelotvorenje vere u smrt i ponovo rađanje čiji rogovi, znamenje Sunčevog uspinjanja na horizontu, svake godine otpadaju i izrastaju, jelen se, kao sveta životinja, javlja još 3. milenijuma pre Hrista, u Maloj Aziji. Poznaje ga i helenski svet, gde počasno mesto zaštitnika ostrva ima na Rodosu, gde je simbolično predstavljen kao Kolos. Posredno znamo da je bio poštovan i kod starih Germana, gde jelenski rogovi predstavljaju višeznačnu pojavu, kao i među Slovenima, u versko-mitološkim predstavama Indoevropljana. Često se javja i na ilirskom tlu, odnosno na Balkanu, gde ima crteže svetih jelena iz bronzanog doba. U znamenitom aleksandrijskom spisu „Physiologus“, s kraja 2. veka naše ere, a koji je u Evropu stigao pod izmišljenim imenom „Sv. Ambrozija“, imamo poznati motiv jelena, ubice zmije i zmaja, mitskog proždirača Sunca.

Na više od sto stećaka u Hercegovini je motiv usamljenog jelena. Takođe u hercegovačkom kraju ima 165 prizora lova na jelene i nekoliko scena u kojima muškarac jaše na jelenu. Na najraniji lov na jelena nailazimo 1477. godine, na spomeniku Taraha Boljunovića, kod Stoca. Marijan Venzel smatra da se scene lova na jelene na stećcima ne odnose na realan život već su u pitanju mitološke predstave odlaska duše na drugi svet. Ona primećuje da je, na ogromnoj većini stećaka, jelen okrenut prema zapadu, strani smrti, odnosno zalaska i umiranja Sunca. U prilog ovom zapažanju govori činjenica da na stećcima nema primera ubijenog ili ranjenog jelena. On je uvek progonjen ali nikad taknut strelom ili kopljem kojim mu prete, već je visoko uzdignute glave. Tu je smrt viđena metafizički - ne kao kraj već kao seoba neumrle duše, čiji prenosilac ima obličje jelena.

Konjanik, gonič jelena, takođe čest motiv na stećcima, predstavlja smrt, a lovački psi simbolizuju grehe umrlog. To je uočio i Aleksandar Solovjev, analizirajući hristijanizovane verzije motiva svetog jelena. Ova Solovjevljeva teza ima posrednu potvrdu u činjenici da se, na celokupnom srpskom prostoru, toponimi vezani za konja nalaze uz mesta predviđena za groblja sa gromilama, što ne može biti stvar slučaja već pravila po kojem je konj, kod nekih Indoevropljana, vezan za ideju smrti, o čemu govore i arapski putopisi, beležeći običaje Srba u predbalkanskoj postojbini.

Posredstvom sv. Pavla

Tezu o kontinuitetu kasnoantičke baštine na tlu bosanske države potkrepljuje i Dragoslav Srejović, koji je osnovano pretpostavio da je na starom Balkanu postojalo božanstvo u vidu jelena, pod imenom Ljeljen.

Na planini Visočici (1964 m), kod Konjica, nalazi se vrh po imenu Ljeljen. Na Romaniji postoji 1321 m visoko Ljeljen-brdo, u Konavlima 983 m visoka Ljeljen-glavica, u Hercegovini planina Lelija (2070 m ), u okolini Bijeljine selo Ljeljenča, u mileševskom kraju selo Ljeljenica itd. Toponimi vezani za ime Ljeljen preovlađuju u Hercegovini, gde je najveći broj stećaka sa prikazom jelena.

Treba se podsetiti činjenice da prostor srednjevekovne bosanske države, a naročito njen nukleusni deo, predstavlja zabačenu, planinsku i teško pristupačnu oblast, udaljenu od svih važnijih saobraćajnica i centara političke moći, kulturnog zračenja i verskog misionarenja. Tektonski poremećaji u režiji istorije slabije su se osećali u jednoj takvoj oblasti nego u krajevima uz glavne saobraćajnice, u ravnicama, pri moru ili u blizini velikih gradova.

Hrišćanstvo je u Bosnu stiglo veoma rano, prema nekim mišljenjima već posredstvom samog sv. Pavla pa je crkvena organizacija morala da premreži bosansku zemlju najkasnije do 6. stoleća - ali je, kako se čini, hristijanizacija bila površna. Štaviše, veliki, možda čak većinski deo stanovništva Bosne, ni u formalnom smislu nije hristijanizovan nego je ostao u paganstvu kroz čitav Srednji vek. Postojanje stećaka i karakter likovnih motiva i predstava na njima, ovu mogućnost čini izvesnom, preporučujući je pažnji nauke i istraživača. Među onima koji su pomenutu preporuku razumeli, treba pomenuti Ivana Mužića, čija seviše nego vredna rasprava pod naslovom “Vjera Crkve bosanske“ nameće kao temelj izučavanja verskih i kulturnih prilika u enigmatičnom ambijentu bosanskog srednjevekovlja.

Boris Naumović

Kompletne tekstove sa slikama i prilozima potražite u magazinu
"PLANETA" - štampano izdanje ili u ON LINE prodaji Elektronskog izdanja