BIOLOGIJA
Ugrožene biljne i životinjske vrste u Srbiji
Novo mesto malog vranca
Ono što danas nazivamo modernim pogledom na očuvanje prirode i njen održivi razvoj nalazimo u delu najvećeg srpskog prirodnjaka u 19. veku, Josifa Pančića
 |
Mali Vranac |
Kraj novog mosta kod beogradske Ade, smestila se ptičica mali vranac (Phalacrocorax pygmaeus) . Da bi se očuvalo njeno prirodno stanište na obali Save, Zavod za zaštitu prirode Srbije izradio je studiju o zaštiti tog prostora, što je novina u našoj zakonskoj regulativi iz ove oblasti i saglasno zakonima EU.
Mali vranac je danju aktivan i lovi ribu a noću spava, uglavnom kod vikend naselja na Adi. Prija mu i prostor oko „Stenke“ i novobeogradske toplane. Kod preseljenja marine vodilo se računa o zaštiti nove lokacije koju je mali vranac odabrao za svoje stanište, nakon što se udaljio od velikog gradilišta.
I ovaj primer pokazuje da je neophodna saradnja pri odlučivanju na svim nivoima, kao i saradnja sa građanima, da bi se sprovela zaštita retkih i ugroženih vrsta u našoj zemlji, naglašava Nenad Sekulić, načelnik Odeljenje za biodiverzitet u Zavodu za zaštitu prirode Srbije. Pravni osnov tog posla je Zakon o zaštiti prirode iz 2009, sa izmenama i dopunama donetim 2010, tako da je sve usklađeno sa najvišim međunarodnim standardima, kaže Sekulić. Shodno Zakonu, donet je Pravilnik o proglašenju i zaštiti zaštićenih i strogo zaštićenih vrsta biljaka, životinja i gljiva. On sadrži dve liste:
• Strogo zaštićene vrste , ukupno 1760; tu spadaju vrste koje su - na nacionalnom nivou - veoma ugožene i/ili im preti izumiranje, kao što su neke alge, mahovine, paprati, biljke sa semenom, gljive, lišajevi; od životinja su većina beskičmenjaci, a ima insekata, rakova i riba, kao i vodozemaca, gmizavaca i sisara.
• Zaštićene vrste, ukupno 853, većinom biljke; njih 90 nalaze se u režimu kontrole prometa, što znači da je njihovo sakupljanje u komercijalne svrhe dozvoljeno samo u određenim područjima, definisane su količine koje se smeju sakupljati i delovi biljke koji se uzimaju (npr. cvet, plod, koren...). U ovu grupu spadaju tri vrste žaba, tri vrste puževa, jedna vrsta pijavica, šumska kornjača, poskok.
2613 vrsta u listama
Na pitanje: da li je moguće pratiti razvoj i obezbediti zaštitu za svih 2613 vrsta navedenih u pomenutim listama, Sekulić kaže da je to u praksi nemoguće, bar u ovom trenutku. Osim Zavoda za zaštitu prirode Srbije, čije je sedište u Beogradu a jedno odeljenje u Nišu, postoji Pokrajinski zavod za zaštitu prirode i mali broj stručnjaka za tako veliki posao. Za svaku vrstu neophodno je sačiniti obimnu dokumentaciju (podaci o lokaciji određene vrste, stanju njene populacije, brojnosti jedinki i stepenu očuvanosti, identifikacija faktora koji je ugrožavaju i mere da se spreči njihovo pogubno delovanje...).
 |
Beloglavi sup |
Nameće se i pitanje: kako se biraju vrste koje će biti praćene?
Uzima se u obzir više kriterijuma, kaže Sekulić: dostupnost podataka i literature, vrsta terenskih istraživanja, broj i specijalnost saradnika koji će obavljati posao... Predlog Zavoda za zaštitu određenog područja dostavlja se Ministarstvu životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja - a zatim treba da ga odobri vlada. Ministarstvo ili lokalna samouprava potom donosi uredbu kao važeći akt, precizirajući ko upravlja određenim područjem, režim zaštite, zabranjene i dozvoljene aktivnosti, kartografski prikaz područja.
Venerina vlas (Adianthum capillus-veneris), čije se jedino prirodno stanište u Srbiji nalazi u Zvonačkoj banji, bila je na ivici izumiranja kada je odlučeno da se krene u jedinstveni poduhvat. Pošto biljka zahteva stalni dotok termalne vode, kap po kap, Zavod je postavio cevi koje u okolno zemljište ispuštaju po malo vode, taman koliko je potrebno venerinoj vlasi. Cevi moraju stalno da se čiste od krečnjačkog taloga, a nežna biljka zahteva stalno praćenje. Sada se tu javlja i (opšti) problem upravljanja zaštićenim područjem. U konkretnom slučaju, Zavod godinama pokušava da otkupi zemljište na kojem živi venerina vlas.
Sudbina jednog beloglavog supa
Kod sela Drlače blizu Ljubovije, u blizini Specijalnog rezervata prirode „Klisura reke Trešnjice“, 23. februara o.g. nađeno je telo mrtvog beloglavog supa. Prvi rezultati obdukcije pokazali su da je ubijen hicem lovačke puške sačmare. Beloglavi sup je strogo zaštićena vrsta, a pomenuti rezervat je stanište za jednu od tri kolonije beloglavog supa u Srbiji.
Upravljač rezervata, Centar za prirodne resurse „Natura“ obavestio je o ovome Zavod za zaštitu prirode Srbije i Sektor za kontrolu i nadzor Ministarstva životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja, koji su pokrenuli dalji postupak i ispitivanje uzroka uginuća ove zaštićene vrste. Spoljni saradnik Zavoda, veterinar Bogdan Šojić je tokom obdukcije u telu supa pronašao dve veće olovne sačme i ustanovio da je prostrelna rana uzrok smrti ptice. Prvi nalazi ukazuju da je beloglavi sup smrtno pogođen u letu, i da je naglo pao na zemlju.
Ovo je prvi put posle 15 godina aktivne zaštite da postoje materijalni dokazi uzroka smrti ptice ustreljivanjem. Naime, u Srbiji se duži niz godina vodi aktivna zaštita ove veličanstvene ptice koja je bila skoro nestala sa naših prostora. Ministarstvo, Zavod za zaštitu prirode Srbije, upravljači rezervata i naučni saradnici, na osnovu kontinuiranih projekata i akcija, uspeli su da stabilizuju i povećaju brojnost populacija supova, tako da je Srbija danas jedan od njegovih najvećih centara u Evropi.
Zavod je u okviru svojih redovnih aktivnosti, i u okviru nacionalnog i međunarodnog projekta „Akcioni plan za lešinare Srbije“ (2004 - 2011), preduzeo aktivnosti na uspostavljanju i održavanju hranilišta lešinara i na edukaciji i podizanju svesti javnosti o značaju ovih čistača prirode. Na području jugozapadne Srbije gde obitavaju kolonije beloglavog supa realizovan je niz seminara za suzbijanje pojava trovanja i ubijanja zaštićenih životinja. |
Zanimljiv je i primer očuvanja beloglavog supa (Gyps fulvus) , koji u Srbiji ima tri staništa: Uvac i kanjoni Trešnjice i Mileševke. Pošto se beloglavi sup u prirodi hrani životinjskim lešinama, a njih je sve manje, bilo bi neophodno uspostaviti nekoliko njihovih hranilišta, gde bi se dopremao klanični otpad (veterinarski proveren) kao dodatna hrana. Jedno hranilište, na primer, graniči se sa privatnim posedom koji je vlasnik zaorao, pa mu se ne može prići. Zavod traži bar privremenu lokaciju dok se problem ne reši. Beloglavi sup je bio ugrožena vrsta, ali se populacija povećala zahvaljujući brojnim merama, ističe N.Sekulić.
Jedna porodica iz sela Trešnjica očuvanje prirode i živog sveta u njoj već godinama dovoze hranu supovima u specijalni rezervat „Klisura reke Trešnjice“. Zavod im pomaže u dobavljanju klaničnog otpada i goriva, ali je njihovo ogromno lično zalaganje nezamenljiva stvar. Zabeleženo je i drugačije ponašanje - kada je neko sačmarom ubio beloglavog supa.
U svojstvu kandidata za EU, Srbija je prihvatila program NATURA, što je osnovni dokument za zaštitu prioritetnih vrsta biljaka, životinja i tipova staništa. Predviđa da se takvi predeli prostorno definišu, kao i vrste koje tu žive, i da se stave pod zaštitu. Prihvatljivom se smatra zaštita bar 60% staništa svake vrste, napominje N.Sekulić.
Potrebe za lekovitim biljkama
U važne aktivnosti Zavoda spada izdavaštvo. Publikacije su namenjene stručnoj javnosti i građanima, tekstovi su praćeni kvalitetnim fotografijama. Primera radi, iz štampe je izašao liflet o ugroženim vrstama u gradskim sredinama (jež, vetruška, slepi miš, stepski smuk...), uz očekivanja da mnogima „otvori oči“. Nedavno su izdati i lifleti o božurima („Sačuvajmo divlje božure“) i „Lekovito bilje - održivo korišćenje riznice prirode“.
U okviru saradnje Zavoda i Katedre za botaniku Farmaceutskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, priprema se i priručnik za održivo sakupljanje lekovitog bilja. Na Farmaceutskom fakultetu studentima se nudi izborni predmet Lekovite biljke i životna sredina .
 |
Venerina vlas |
Poslednjih godina potrebe farmaceutske, kozmetičke i prehrambene industrije za samoniklim lekovitim biljkama u stalnom su porastu. Apoteke nude sve više preparata na bazi biljaka, čajeva i melema. Osim nekoliko vrsta koje se gaje plantažno, najveća količina biljne sirovine je poreklom iz prirode. Mada samonikle biljke predstavljaju značajan komercijalni proizvod, one su zapravo prirodni resurs koji treba mudro i racionalno koristiti. Najviše ih ugrožava prekomerno sakupljanje, neadekvatno korišćenje zemljišta, degradacija i uništavanje staništa. Ogromna većina svetskog stanovništva i dalje se oslanja na lekovite biljke radi očuvanja zdravlja i lečenja bolesti. U našem narodu postoji izraz: „Koliko boljki, toliko i travki“.
Jedna od naših ugroženih, samoniklih lekovitih biljaka jeste žalfija (Salvia officinalis) . U Srbiji postoji samo nekoliko prirodnih populacija žalfije i neophodno je da budu sačuvane na svom staništu jer predstavljaju redak genetički pul. Žalfija je mediteranska aromatična vrsta i raste uglavnom duž Jadrana, pa je tim zanimljivije što se može naći u Srbiji, tj. na kontinentalnom delu Balkana, kao prirodni element vegetacije.
Potrošač današnjeg doba treba da ima na umu da je žalfija svoja lekovita svojstva razvila zbog sopstvenih a ne zbog potreba ljudi. Njen specifičan ukus i miris potiču od sekundarnih metabolita koji predstavljaju njeno hemijsko oružje i deo strategije opstanka u prirodi. Žalfiju, naime, stoka ne jede zato što sadrži isparljiva etarska ulja i gorka je, a raste tamo gde ima malo vode i malo zemlje (na primer, na osulinama i na krečnjaku).
Mišljenje Josifa Pančića
Srbija ima relativno veliki broj biljnih vrsta, što nameće obavezu njihovog očuvanja. Sakupljanje retkih i ugroženih biljaka se kontroliše i ograničava (zaštita in situ, tj. na licu mesta), a sprovodi se i zaštita dalje od samog staništa ( ex situ ), tako što se uzima seme ili sadni materijal iz prirode. Biljka se gaji u baštama ili na plantažama da bi se sačuvala od istrebljenja.
Ono što danas nazivamo modernim pogledom na očuvanje prirode i njen održivi razvoj, nalazimo u delu najvećeg srpskog prirodnjaka u 19. veku, Josifa Pančića (1814-1888). Evo dva citata iz predgovora za njegovu knjigu FLORA KNEŽEVINE SRBIJE (izdanje Zavoda za udžbenike i nastavna sredstva, 1997):
• Pančić gaji „uverenje da je za razumno korišćenje prirode i sprečavanje njenog uništavanja potrebno znanje i da se ovo znanje ne može ni iz knjiga pocrpsti ni od kog drugog, naprednijeg naroda pozajmiti; ono mora da se pribavi našim sopstvenim trudom, u našoj rođenoj zemlji“.
• Pančić „smatra da pored najboljih zakona šumarskih, pored najbrižljivijih i najveštijih čuvara šumskih, neće biti moguće da se postigne ono čemu imaju da posluže zakoni i čuvari dok sam narod, svestrano poznavajući svoje istinske koristi, sa punom svešću o onome što je sebi i svom potomstvu dužan, ne prihvati donete zakone i određene šumare ili, jasnije, dok svaki Srbin živo ne prione da svojim šumama bude najrevnosniji čuvar i najžešći osvetnik svakoga ko šumi nanese štete.“
|
