NOVE KNJIGE

Pripremio: Darko Mladenović

„Kratka istorija vazduhoplovstva u Srbiji“

Vek na nebu

Srbija je zemlja sa izuzetno bogatom vazduhoplovnom istorijom. Godine 2010. obeležen je vek avijacije na našim prostorima, a ove godine se navršava 100 godina od formiranja Vojnog vazduhoplovstva. U godini jubileja, svetlost dana ugledala je i monografija Čedomira Janića i Ognjana Petrovića pod nazivom „Kratka istorija vazduhoplovstva u Srbiji“. Autori su priznati vazduhoplovni istoriografi koji su do danas objavili niz stručnih tekstova, knjiga i publikacija.

U deset poglavlja knjige ukratko je zabeležena istorija našeg vazduhoplovstva od prvih pokušaja letenja do 2010. godine. Publikacija je štampana u kvalitetnoj štampi na 90 stranica, sa velikim brojem fotografija i ilustracija vazduhoplova koji su leteli našim nebom.

Na prostoru Srbije postojala su industrijska preduzeća - fabrike aviona, hidroaviona i jedrilica: „Ikarus“, „Rogožarski“, „Zmaj“, „Kraljevo“, „Utva“, „Albatros“, kasnije i „Vrsac“... Retke su zemlje koje se mogu podičiti činjenicom da je njihovo vojno i civilno vazduhoplovstvo koristilo, bez balona i jedrilica, oko 9.000 vazduhoplova - oko 750 različitih tipova od čega je domaćih proizvoda bilo čak 240 različitih vazduhoplova.

Pionirsko doba  

Avioni su se pojavili početkom 20. veka, ali je san čoveka o letu star koliko i samo čovečanstvo. U dugom procesu nastanka vazduhoplovstva i avijacije, zapamćene su mnoge ličnosti iz krajeva koji čine savremenu Srbiju, ili su iz nje poticali, koje su od najranijih vremena ostavile trag u istoriji srpskog i svetskog vazduhoplovstva. Pored široj populaciji poznatih srpskih pionira avijacije Sarića, Merčepa i dr Aleksića, tu su i radovi Ognjeslava Kostovića koji je, krajem 19. veka, prikazao letove svojih modela mahokrilaca, helikoptera i preteče aviona sa fiksnim krilima. Kostović je ubrzo počeo da radi na projektu „Dirižabla“ koji je bio daleko ispred svog vremena, ali je zbog nedostatka sredstava dalji rad bio obustavljen. Kuriozitet predstavlja podatak da je Kostović izradio i benzinski motor snage 80 KS, što je prvi takav motor razvijen za potrebe vazduhoplovstva.

Narednik Mihailo Petrović je prva žrtva Srpskog vazduhoplovstva, poginuo je tokom opsade Skadra

I Nikola Tesla je pokazivao veliko interesovanje za vazduhoplovstvo, pa je od ranih dana izučavao dostupnu literaturu. Kao rezultat njegovog interesovanja, nastali su razni projekti i patenti vezani za balone, mahokrilce, helikoptere, lebdelice (hovercraft), zatim mlazne, turbinske, raketne i električne avio motore.

U proleće 1910. leteo je avionom prvi podanik Kraljevine Srbije, prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević, koji je 26. aprila, na letelištu Vilakuble, nadomak Pariza, leteo letelicom „flajer“. Pilot je bio poznati francuski avijatičar grof De Lamber.

Avioni u Balkanskim i Prvom svetskom ratu

Vojno vazduhoplovstvo Kraljevine Srbije začeto je 24. decembra 1912, u Nišu. Time se Srbija svrstala u prvih 15 zemalja u svetu koje su u svoje naoružanje uključile i avione. Do prve borbene upotrebe srpskih aeroplana došlo je marta 1913. kada su u sastav srpskih jedinica upućenih Crnogorskoj vojsci, kao pomoć prilikom opsade Skadra, uključena 4 aviona. Već tokom prvih letova 21. marta 1913. poginuo je narednik Mihailo Petrović, prva žrtva Srpskog vojnog vazduhoplovstva i jedan od prvih pilota koji je izgubio život na borbenom zadatku.

Avioni „hoker hariken“ su po britanskoj licenci proizvođeni u srpskim fabrikama

Početak Velikog rata zatekao je naše vazduhoplovstvo sa malim brojem ispravnih aviona i obučenih pilota. Tokom 1915. Srpsko vazduhoplovstvo dobilo je prve naoružane avione a u Požarevcu je osnovana pilotska škola. U vreme povlačenja Srpske vojske, decembra 1915. u Solun je stiglo 10 srpskih avijatičara uključenih u vazduhoplovstvo Francuske vojske koji su leteli u njenom sastavu na novootvorenom Solunskom frontu sve do dolaska Srpske vojske sa Krfa. Posebno oformljena jedinica opremljena srpskim posadama, nazvana Njeporsko odeljenje po avionima koje su imali u svom sastavu, zabeležila je prvu vazdušnu pobedu u istoriji Srpskog vazduhoplovstva oborivši jedan bugarski avion. Sa povećanjem broja pilota tokom 1917-1918. rastao je borbeni učinak srpskih vazduhoplovaca koji su do kraja rata ostvarili više od 3.000 borbenih letova.

Vreme između dva svetska rata

Fenomen u istoriji srpskog i jugoslovenskog vazduhoplovstva predstavljala je rana pojava i brz razvoj vazduhoplovne industrije i domaćih letelica. Do 1939. na teritoriji današnje Srbije osnovano je 6 fabrika aviona, 2 fabrike aviomotora i više fabrika avioinstrumenata i druge vazduhoplovne opreme. Te fabrike su proizvele preko polovine vojnih i civilnih vazduhoplova svih kategorija korišćenih u zemlji. Naši ljudi konstruisali su više od 60 tipova vazduhoplova raznih kategorija.

Legendarna "dakota" je bila prvi avion u sastavu novoformiranog Jugoslovenskog aerotransporta JAT-a

Period između dva rata se u svetskoj avijaciji naziva i Zlatnim periodom avijacije, pa je tako bilo i na našim prostorima. Osnivaju se prvi aeroklubovi koji učestvuju na manifestacijama poput današnjih aeromitinga, organizuju se aero-reliji, civilna avijacija doživljava procvat. U junu 1927. osnovano je društvo za vazdušni saobraćaj „Aeroput“, kao prva kompanija na našim prostorima koja je obavljala redovan vazdušni saobraćaj, sve do izbijanja Drugog svetskog rata, kada su avioni mobilisani i uvršteni u sastav vojnog vazduhoplovstva.

Tokom međuratnih godina, vojno vazduhoplovstvo doživljava procvat. Pored aviona domaće konstrukcije, koji su bili dosta napredni za svoje vreme, država je svoje vazduhoplovstvo opremala i najsavremenijim avionima strane proizvodnje, od kojih su neki licencno proizvođeni u našim fabrikama. Zamah te vazduhoplovne industrije prekinuo je nemački napad na našu zemlju, tako da su mnogi projekti ostali na papiru. Procenjuje se da je tokom Aprilskog rata, brojčano nadmoćnija agresorska avijacija izgubila 115 aviona, dok im je oko 60 bilo oštećeno. Naši vazduhoplovci su, po svedočenju nemačkog generala Lera, pružili jak otpor i znatno usporili napredovanje agresora.

Formiranje Jugoslovenske avijacije

Nakon kapitulacija Kraljevine Jugoslavije, određeni broj vazduhoplovaca i aviona uspeo je da se priključi Britanskom kraljevskom vazduhoplovstvu. Veliki broj naših vazduhoplovaca je leteo u transportnoj, bombarderskoj i lovačkoj avijaciji. Uslovi za stvaranje regularnih vazduhoplovnih snaga Jugoslavije su se stekli tek 1943. godine kada je komanda zavanično uputila poziv svim vazduhoplovcima da stupe u njene redove. U Libiji je 22. aprila formirana prva eskadrila budućeg Jugoslovenskog vazduhoplovstva, koja je u početku dejstvovala sa aerodroma u južnoj Italiji a kasnije sa aerodroma na Visu i u okolini Zadra.

Dolaskom Crvene armije na istočne granice Jugoslavije, stekli su se uslovi za formiranje većih vazduhoplovnih jedinica. I pored ratnih razaranja i ljudskih gubitaka, vazduhoplovna industrija Jugoslavije je, u promenjenim društvenim okolnostima, dokazala svoju vitalnost. U nekoliko uočljivih perioda razvoja, od obnavljanja industrije krajem 40-tih pa do kraja 80-tih godina prošlog veka, ona je uspevala da za domaće vojno, a delimično i civilno vazduhoplovstvo obezbedi znatan broj školskih, trenažnih i borbenih aviona i helikoptera kao i jedrilica raznih kategorija. Većina tih letelica su bile delo domaćih konstruktora.

Opremanje vojnog vazduhoplovstva je, u skladu sa političkim prilikama, bilo oslonjeno delimično na istočni blok i ruske letelice a delimično na zapad i američke vazduhoplove. Veliki broj letelica iz inventara vojnog vazduhoplovstva su delo domaćih stručnjaka. Pre svega, tu se misli na avione „galeb“, „jastreb“, „orao“ i ponos domaće vazduhoplovne industrije „super galeb G-4“ koji je i danas u operativnoj upotrebi.

Posle raspada bivše Jugoslavije, vazduhoplovna industrija je stagnirala pa nije bilo novih projekata do pojave školskog aviona „lasta 95“.

Danas u Srbiji postoji nekoliko privatnih firmi koje se bave proizvodnjom i izvozom licencnih letelica.

Civilno vazduhoplovstvo u posleratnom periodu

Tokom poslednjih ratnih meseci, transportni avioni Jugoslovenske vojske su imali zadatak da, osim redovnih dužnosti, vrše prevoz putnika u krajeve gde se zbog razrušene infrastrukture nije moglo doći drugim vidom prevoza. Godine 1946. formira se glavna uprava vazdušnog saobraćaja a već 1947. i prva avio kompanija nazvana „Jugoslovenski aerotransport“ (JAT).

Prateći razvoj vazdušnog saobraćaja u svetu, domaće aviokompanije su, posle Drugog svetskog rata, prolazile kroz više faza tehničkog i komercijalnog usavršavanja. Već početkom 60-tih ostvaren je brz napredak uvođenjem naprednijih generacija mlaznih putničkih aviona. Tokom 70-tih i 80-tih godina prošlog veka, domaće kompanije su po obimu saobraćaja i savremenosti flote zauzimale ugledna mesta u Evropi i svetu. Okosnicu razvoja je činila domaća aviokompanija JAT i u manjoj meri čarter kompanija „Aviogenex“. Tokom 64 godine poslovanja, JAT je u svojoj floti imao tačno 108 putničkih aviona, dok je „Aviogenex“ za 43 godine koristio 24 različita aviona.

Pored vojne i saobraćajne avijacije, važan segment Srpske avijacije je i vazduhoplovstvo drugih vrsta. U prvim posleratnim godinama značajnu ulogu je imao Vazduhoplovni savez koji je doprinosio afirmaciji zemlje na međunarodnoj sceni. Dinamičan rast i znatne uspehe postizala je poljoprivredna avijacija, a u nešto manjoj meri i avijacija koja je delovala u okviru državnih organa, privrednih preduzeća i naučnih institucija. U poslednjim decenijama, i privatna avio-taksi preduzeća postižu zapažene rezultate.

Darko Mladenović