GEOFIZIKA

Pripremio: N. Krstić

Nekadašnji zemljotresi

Nemirno tlo srbije

Geološka istorija sazdana je na smeni zajednica fosilnih organizama. To su Darvin i njegovi sledbenici označili kao evoluciju. U poslednje vreme, proučavanjem smena zajednica fosila, utvrđeno je da su veliki događaji izmenili uslove života pa su se zbog toga razvijali novi organizmi. Najpoznatiji ovakav događaj je izumiranje dinosaurusa posle udara asteroida i njegovih delova o Zemlju. Geohemijski, ovaj udar utvrđen je širom Zemljine kugle, nekad kao manji krateri, a nekad kao sloj obogaćen iridijumom. Udar je izazvao zemljotrese i označio granicu mezozojika i kenozojika, pre 65,5 miliona godina

Osim udara na Jukatanu, kada je osim dinosaura izginulo i oko 90% svih organizama, što je otvorilo put cvetnicama, sisarima i čoveku, dogodio se i veliki udar na granici paleozojika i mezozojika, pre 251 milion godina. Tada je meteorit bio manji od asteroida pa udar nije bio tako snažan. Ali je zato, sa izvesnim zakašnjenjem, prouzrokovao eksplozije metanskog leda. Tada su izginuli stegocefali da bi ustupili mesto dinosaurima.

Naša planeta je u unutrašnjosti topla a u jezgru vrela i povinuje se zakonima fizike. Da bi pratili i shvatili događaje u unutrašnjosti Zemlje, geolozi su počeli da se bave geofizikom. Jedno od iznenađenja priredilo im je Zemljino jezgro koje izgleda kao da se okreće/pretura tako da se severni pol nađe na jugu u južni na severu i obrnuto, približno svakih 300 hiljada godina. Ali to nije jedino; u Zemlji postoji toplota koja nije ista na svim dubunama. Zemlja deluje i na svoj gasovoti omotač - jonosferu i izaziva polarnu svetlost.

Postoje geološke granice nižeg reda između pojedinih perioda. Tako je jedna od njih loicirana unutar miocena, na granici donjeg i srednjeg miocena. Na Balkanskom poluostrvu, to je vreme kad su se Karpati intenzivno savijali, kada je Afrika pritiskala Evropu sa juga, a malo kasnije Evropa se opirala u prostoru italijanske čizme. Naš se prostor nekada intenzivno tresao. Zemljotresi su bili katastrofalni i bilo ih je na granicama pojedinih geoloških pojaseva. U Srbiji su najbolje proučeni u njenom istočnom delu, koji se detaljno kartira od 1958.

Zemljotresi pre 16 miliona godina

Značajna tektonska aktivnost, praćena snažnim zemljotresima promenila je reljef Karpatskog luka u istočnoj Srbiji. Tako je bilo na granici između kristalastog jezgra Balkanskog poluostrva Srpsko-makedonske mase (Rodopski planiski sistem) - i Karpato-Balkanida istočne Srbije. Tu se odlomljene gromade a između njih manji komadi istorodnih stena mogu posmatrati na Vrlanskom humu, kod Svilajnca, i u Jelašničkoj klisuri, kod Niša. Navedena područja su proučeni tokom traganja za mrkim ugljem koji se nalazi ispod njih.

Pored razlomljenog stenja, na glavnim tektonskim linijama pritisci su deformisali upravo istaložene donjemiocenske slojeva, a ugalj koji se u njima nalazi pretvorili od lignita u mrki ugalj.

Svilajnac - Vrlanski hum

Sa leve i desne strane Velike Morave, oko sela Crkvenca, Vrlana i Rajkinca miocenske tvorevine “poprimaju neobičan izgled, koji podseća na metamorfite. Ovakav tretman stena u zoni Vrlanskog huma od strane” starijih istraživača izmenjen je tokom izrade Osnovne geološke karte (1977). Tek tada su upoređene stene na površini i izdanci u usecima reka i potoka. Neznatno zapadnije nalazi se Kupinovačka glavica, koren navlake sa koje je polomljeni material survavan u jezero nastalo istočno od čela Moravske navlake.

Razlog znatnije promene u opštem izgledu Vrlanskog huma treba tražiti u poklapanju sa granicom dve tektonske jedinice. To je najlabilnija zona ovog terena. Istočno od njenog pružanja je oblast postojanja jezerskih basena i kontinualne sedimentacije. Zapadno je na skoro čitavom prostoru kopno. Na kontaktu dveju tektonskih jedinica dolazilo je do obrušavanja kopna na jezerske naslage. Nešto kasnije, uslovi sedimentacije su izjednačeni u oba dela mada oblast kristalastog jezgra još uvek predstavlja stabilniju teritoriju.

Rased Vrlanskog huma predstavlja granicu kristalastog jezgra i Lužničke zone. Pokriven je neogenim i kvartarnim sedimentima pokrovne jedinice i na površini nije uočljiv… Približno je lociran između Resave i Velike Morave.

Jelašnička klisura

U Jelašničkoj klisuri, “Lužničku zonu preseca i deformiše jedan dubravski rased duž koga su dovedeni u tektonski kontakt sedimenti različite starosti.” Pokreti izdizanja planina, uključiv Suvu planinu, uz istovremeno spuštanje međuplaninskih potolina dostigli su maksimum kada se najvećim delom i formirao današnji strukturni sklop. O snažnim manifestacijama ove intramiocenske faze svedoči poremećenost gornjeoligocensakih sedimenata ”Babušničkog rova” a naročito Jelašnička tektonska krpa sa titonskim krečnjacima navučenim na donjomiocensku ugljonosnu “jelašničku seriju”. Kasnija tektonska aktivnost dovela je do razlamanja delova jurske (titonske) krpe, u vidu stubova koji su poslužili za park prirode u Jelašničkoj klisuri.

Despotovac

Despotovac se nalazi na granici Moravskog kristalina i trupine Larpato-Balkanisa, ali tu nema tako vidljivih komadanja koja su posledica katastrofalnih zemljotresa - što ne znači da zemljotresa nije bilo. U stubu jedne bušotine, u senjsko-resavskom delu basena, može se videti primarna podloga ugljonosne serije koju čini izliv andezita. Preko njega leže odlomci andezita iz podine a odmah zatim peščar, crna glina i mrki ugalj. Preko uglja leže lapor sa miocenskim fosilima, koji postepeno prelazi u glinoviti pesak.

Baseni mrkog uglja

Mrki ugalj se nalazi u donjim nivoima jezerskih tvorevina koje “često obiluju ostacima mekušaca kongerija, prozostenija, melanopsisa i drugih organizama koji su živeli u prostranom i veoma razuđenom jezeru. Starost im je bila određivana od pretortona do mio-pliocena. Debljina im je veoma različita, od 50 pa sve do 1000 m“ (iz ‘Geologije Srbije i Crne gore', M. Dimitrijevića). Debljina zavisi i od veličine erozije kojoj su bili izloženi u poslednjih 15 miliona godina.

Najkvalitetniji ugalj, kameni, nalazi se u Ibarskom basenu (Jarando) čiji je kvalitet dugo dovođen u vezu sa izlivima vulkanskih stena. U poslednje vreme se smatra da je kvalitet tog uglja posledica tektonskih procesa u tome delu Kopaoničkog bloka. Kopaonički strukturni blok se prema istoku naslanja na Centralnu vardarsku zonu, i danas je poznat kao izrazito trusno područje.

Od međuplaninskih ugljonosnih basena u istočnoj Srbiji može se navesti Sokobanjski basen gde se ugalj nalazi u donjem nivou (mrki) i u gornjem nivou, staloženom posle izdizanja planina tako da je ostao lignitski. U rudniku Čitluk, u istočnom deli sokobanjske potoline, mrki ugalj se nalazi u nekoliko blokova koji su različito spušteni tokom orogeneze. Nasuprot tome, u zapadnom delu potoline, kod sela Vrmdža, nalaze se skoro sasvim horizontalni i kontinualni slojevi lignita. Obe pojave uglja pripadaju istom velikom jezeru sa neznatnom razlikom u starosti. Razdvojene su velikim vrmdžanskim rasedom nastalim posle potanjanja blokova sa mrkim ugljem koje se odigralo pre 15,97 miliona godina.

Nagoveštaji zemljotresa pre 9 miliona godina

U sedimentima meota u okolini Negotina i Kladova ima pretaloženih blokova starih stena i pokidanih delova meotskih lapora sa puževima ili vertikalnih nabora sa školjkama. Tu se nalazi čelo navlake, pod nazivom Krajinska navlaka. Početkom meota zbila se “jedna od najjačih neogenih orogenih faza u ovom deli karpatskog luka, atička faza” (iz “Geologije Srbije”, Stevanovića).

U dolini Podvrške reke, na granici navlake i meotskih fosilonosnih sedimenata, ređaju se ogromni zaobljeni blokovi mezozojskih tvorevina a zatim meotski alevroliti sa fosilima razbijeni u grumenje veličine pesnice. Takve strukture se mogu javiti usled bujičnih tokova, a činjenica da su stene krajinske navlake i meki sediment skoro zajedno ukazuje na tektonske pokrete izdizanja zaleđa.

Niz Podvršku reku javljaju se veoma velika klizišta, sa skoro vertikalnim delovima kliznog paketa. U jezgru zamotanih struktura obično se nalaze poluočvrsti sedimenti koji nekad liče na veliki balvan a drugi put na četvorokraku rozetu. Očvrsli su tokom klizanja sedimenata, a na mestima gde je klizanje bilo poslojno javljaju se kao čvršće pogače u mekoj osnovnoj masi. Tako velika klizišta su svakako nastala usled dejstava zemljotresa.

“Početkom meota orografija i hodrografija zemljišta su promenjene. Niske bregove su presecale mirne reke. Ipak ima pokreta koji su izazvali kliženja u tek nataloženim sedimentima” (sa simpozijuma u Donjem Milanovcu, 1997). Tako, u potoku Pareureče, između Brze palanke i Kusjaka, počinju šljunkom, prelaze u pesak a onda u 50 m debelu glinu sa ljušturama rečnih školjaka.

Na granici sarmatske i meotske gline pretpostavljen je rased duži od 50 m, Sve ovo ukuzije na povremena pucanje mladih taloga tokom značajnijih zemljotresa.

N. Krstić