SPELEOLOGIJA

Pripremio: Ilja Slani

Put kroz pećine

U carstvu tame i tiŠine

Speleolog dr Radenko Lazarević istražio je više od hiljadu speleoloških objekata, uradio mnoge planove za uređenje, izveo radove i objavio monografije o svim sa svoje strane uređenim pećinama...

Do svoje 25. godine o pećinama nisam ništa znao. Prvi „tamnik“' (stariji naziv za pećinu) u koji sam ušao sa ekipom speleologa (1949) bila je Petnička pećina kod Valjeva, a speleološki objekat koji sam u potpunosti istražio (1957) Potpećka pećina, kod Užica, poznata po ulazu visokom 50 m, najvećem na prostoru nekadašnje Jugoslavije. Istraživanje ove pećine a kasnije i njeno uređenje trajalo je punih 27 godina, sve do 1984. kad je ovaj „tamnik“ otvoren za posetioce. U međuvremenu sam sa ekipom istraživao i otvarao druge pećine, radeći većinom u istočnoj Srbiji.

Ako bi trebalo nagađati koji je „tamnik“ najviše prirastao vašem srcu speleologa, istraživača i nadahnutog uređivača podzemnog carstva, čini se da nema sumnje da je u pitanju Rajkova pećina...

Po kvalitetu pećinskog nakita, baš ta pećina, blizu Majdanpeka. Sistem njenih podzemnih kanala i dvorana obložen je snežno belim kalcitom što iskri poput fino brušenog kristala, izloženog promišljeno postavljenim izvorima svetla, koji vode posetioca kao kroz raskošni ledeni dvorac iz Andersenove bajke o kristalnoj kraljici. Njen prvi istraživač bio je Jovan Cvijić koji je ovu pećinu posećivao još 1894. Posle punih osamdeset godina, 1974, pošao sam njegovim stazama sa grupom Mladih istraživača, inače iskusnih speleologa. Ižvršili smo prvo kompletno istraživanje ove pećine tako da sam te godine uradio idejni projekt, sa izvođačkim, za njeno uređenje. Već sledeće godine, uredio sam Rajkovu pećinu, koja je svečano otvorena 1975.

Sužnji u podzemnom carstvu

Speleolog u duši Dr Radenko Lazarević rođen je 28. avgusta 1924. u selu Stojnik, kod Aranđelovca. Završio je Prirodno-matematički fakultet u Beogradu i postao doktor nauka 1959. Radio je u Geografskom institutu SANU, u Saveznom izvršnom veću (vodoprivreda), u Institutu za šumarstvo i na Šumarskom fakultetu, a od 1995-2007. na Prirodno-matematičkom fakultetu u Banjaluci. Objavio je brojne knjige na teme speleologije, glaciologije, kartiranja erozije, eksperimentalnih istraživanja vodne erozije, o klizištima. Autor je 170 naučnih radova iz ovih oblasti, a uradio je više desetina speleoloških projekata i studija.

To je najduža uređena pećina u Srbiji, sa 2.304 m turističkih staza. Rad u pećini, posebno na istraživanju, krije mnoge opasnosti što prisiljava speleologe i one koji ih prate na neprestani oprez. Tokom proučavanja Rajkove pećine, avgusta 1974, u nju se ulazilo vodenim putem, na izlazu ponornice. U pećini smo boravili po celi dan, često zaboravljajući na predah za ručak koji je ''čekao'' u prvoj suvoj, ulaznoj dvorani, gde je bio i naš žičani telefon za vezu. Devetog avgusta u pećinu je ušla čitava istraživačka ekupa, dok je kod telefona ostao samo dežurni. Istraživali smo rečni kanal do tzv. Francuske brane i deo suvog horizonta koji završava Kristalnom dvoranom. Bili smo toliko zaneti lepotom iskričavo svetlucavog pećinskog nakita i bez svesti o prolasku vremena koje, u pećinama, nekim čudom, stoji da nismo pomišljali na odmor i hranu. Ipak u trenuku predaha - kasnije se ispostavilo da je to bilo spasonosno - jedan član ekipe je napomenuo da bi mogao da ruča mada je bilo vreme večere. Predložio sam mu da ode do Ježeve dvorane i donese ranac s hranom kako bismo, posle jela, nastavili s radom. I danas mi se čini kako se ogladneli član ekipe vratio pre nego što je i otišao, uzbuđeno vičući pri ulazu na gornji sprat pećine: ''Izlazite! Brzo izlazite! A kada je došao do nas, jedva je uspeo da objasni da telefon neprestano zvoni i da se preko digunute slušalice čuje nečiji glas koji neprestano ponavlja: „Izlazite, izlazite, izlazite!“ Nabrzinu smo pokupili opremu, ostavivši ranac sa ''ručkom'', prošli kroz suvi deo pećine i, preko sifona kroz vodu, čiji je nivo ostao ne promenjen, izašli iz ''tamnika''. Napolju, pod mesečinom, saznali smo za razlog povlačenja iz tamnog vilajeta Rajkove pećine. Tokom popodneva došlo je do proloma oblaka i kiše koja je padala gotovo do našeg izlaska. Aca Žarić, zaslužan za rad na istraživanju, došao je od kuće kako bi proverio da li smo izašli. Samo desetak minuta po izvlačenju, naglo nabujala ponornica je ispunila čitav profil sifonskog otvora, kroz koji smo ulazili i izlazili u carstvo stalaktita i salagmita. Da nije među nama bio i jedan ogladneli speleolog, ostali bismo zarobljeni u podzemno lavirintu. Ostala je zagonetka; koliko bi trajalo to sužanjstvo u podzemnom carstvu?

Mladi istraživači

Već je rečeno da se najveći broj pećina nalazi u istočnoj Srbiji, na izrazito kraškom području, posebno na obroncima Homoljskih planina i u regionu Dubašničke površi, nedaleko od Zlota i Bora, gde ste često istraživali i uredili nekoliko pećina...

Dve Homoljske pećine, Ceremošnja i Ravništarka istražene su i uređene 1980, odnosno 2007. godine. Prva u ataru istoimenog sela, po kojem je dobila ime, odlikuje se najefektnijim amblemom u vidu razgranatog pećinskog stuba visokog 7,5 m, nazvanog „Na večitoj straži“, a druga najefektnijom rasvetom. Pećine su dvadestak kilometara udaljene od Kučeva, odakle nije teško stići i do višespratne Dubočke pećine, razgranatog tipa, dugačke oko 2.700 m. Severoistočno od njih, dve Zlotske pećine istražene su uz pomoć Mladih istraživača, sredinom sedamdesetih godina prošlog veka i uređene na osnovu mojih projekata, sredstvima Rudnika bakra i opštine Bor. Otvorene su za turističke posete 1978. godine.

Kada je reč o Lazarevom ''tamniku'', to je pećina s najvećim potencijalom jer je istraživanjima speleologa iz Bora otkriveno preko 10 km novih podzemnih kanala, sa netaknutim pećinskim nakitom izuzetne lepote. S druge strane je Vernjikica, na putu od Lazareve pećine. Nju karakteriše niz orijaških podzemnih dvorana, površine do 1/3 ha i visinima od preko 50 m, sa stubovima prečnika 11 m i visinom od preko 20 m. Nažalost, ova prelepa pećinska priča ima dodatak, od koga strepi svaki istraživač i uređivač ''tamnika'': ova podzemna lepotica je oštećena i desetak godina ne prima posetioce pošto je ostala i bez skupe rasvete.

U blizini Lazareve pećine otkrivena je 1977. godine i pećina koja je do tada bila zatvorena u masivu krečnjačke litice. Nije bilo nikakvog ulaza u podzemne odaje prekrivene nakitom, koju su njeni otkrivači, Mladi istraživači krstili imenom Mandina pećina, u spomen na svog stradalog druga speleologa. Naslućivanjem podzemnog prostora, potkopavanjem i miniranjem, otvoren je ulaz u pećinu iskonske lepote u dužini od 410 m. Bio je to najveći uspeh Mladih istraživača iz Valjeva ali i najtužnija jer je lokalno stanovništvo, verovatno u potrazi za ''skrivenim blagom'', nanelo veliku štetu pećinskom nakitu.

Na talasu priča o ćupovima sa blagom

Posle istočne Srbije, po bogatstvu pećinama je zapadna Srbija, gde se ističe Zlatibor, jedan od najprivlačnijih krajeva u Srbiji.

Istočna Srbija zahvata blizu polovine ukupne površine karbonatnih stena u Srbiji, a približno druga polovina je u zapadnoj Srbiji. Istini za volju, ona istočna raspolaže znatno većim brojem lepih speleoloških objekata. Tu postoji još jedna razlika - stanovnici istočne Srbije poznaju sve svoje pećine bolje i više i od nas speleologa, dok oni sa zapada često ne znaju ni za pećine u svojoj najbližoj okolini. Motiv za tako veliko interesovanje je zlatna groznica koja stolećima vlada među žiteljima u krajevima gde je carevala hajdučija i gde se i danas mogu čuti priče o skrivenim ćupovima punim dukata. Na ''talasu'' takvih priča mi smo, s Mladim istraživačima, samo na teritoriji opština Bor i Majdanpek istražili 356 pećina i jama od kojih samo na teritoriji Bora najmanje 15 objekata koji po lepoti ne zaostaju za već uređenim pećinama.

Ne treba prenebeći mogućnost novih otkrića u drugim kraškim sredinama, prevashodno na prostoru zapadne Srbije. Za sada tamo imamo tri značajne pećine: Užičku, otvorenu 1984 godine, Stopića pećinu, otvorenu za posetioce 2007. (obe na Zlatiboru) i Petničku pećinu, kod Valjeva, koja je bila uređena ali je oštećena pre nego što je trebalo da bude otvorena za javnost. Na kraju da pomenem i Risovaču, blizu Aranđelovca. U dalekoj prošlosti ona je bila stanište „risovačkog čoveka“ - neandertalca. Radio sam na njenom istraživanju, otkopavanju, uklanjanju rečnog nanosa i uređenju. Pećina je otvorena 1987. godine, a 2008. rekonstruisana je rasveta.

Resavska pećina, kod Despotovca i manastira Resava, prva je uređena pećina u Srbiji (1972). To je ujedno jedina uređena pećina u Srbiji koju nisam istraživao, ali sam izvršio temeljnu rekontrukciju ranije postavljene rasvete jer je prvobitnim osvetljenjem bila dovedena u stanje ekološkog šoka.

Čovek i pećine

Kod nas su primeri devastiranja i neuređenih i uređenih pećina česti, što daje dodatan razlog za pitanje: zašto se pećine uređuju?

Odnos čoveka prema pećinama neprestano se menjao. U praistorijska vremena, one su bile skloništa i staništa prvih ljudi. Kasnije, u vreme seoba naroda i varvarskih najezdi pećine su bile pribežišta, a u nemirna vremena ratova i zuluma zaštitnice zbegova. U naše vreme, kratko se verovalo da bi se pećine mogle koristiti u slučaju nuklearnih katastrofa, što je velika zabluda jer krečnjačke tvorevine, kroz koje neprestano cirkuliše vazduh ne mogu zašititi od radijacije.

Savremeni pogled na speleološke objekte podrazumeva veoma složen emotivni, spoznajni i ekonomski aspekt, a sve se to objedinjuje u mreži zadovoljavanja turističkih potreba današnjih ljudi. Uređenje najatraktivnijih pećina doprinosi i našoj orijentaciji na planinski, seoski i ekološki turizam, čemu pogoduje činjenica da se veliki broj pećina nalazi u neposrednoj blizini skijaških centara i u priobalju Dunava, odnosno njegovog turistički najzanimljivijeg dela:Đerdapske klisure.

Sada se radi na uređenju Bogovinske pećine, kod Boljevca, i Dragačevske pećine, u selu Rti, kod Guče. Prva raspolaže lepim pećinskim nakitom najređe vrste, kakvog nema nijedan do sada uređeni speleološki objekat u Srbiji. A Dragačevski ''tamnik'' karakteriše preko 34 m visok ulaz. Uređenje obe pećine je započeto pre nekog vremena i građevinski radovi su uglavnom privedeni kraju.

Poznati ste kao naš najproduktivniji istraživač i najuspešniji uređivač pećina, ali i kao neumorni propagator jedinstvenih lepota kraškog podzemlja Srbije...

U radu sam se držao određenih principa i poštovao logični redosled poslova: prvo istraživanja, koja su zavisno od objekata ispitivanja, sredstava i ekipa, trajala od 2 do 27 godina. U skladu sa prilikama, izrađivao sam projektne dokumentacije, a negde vršio i uređenje pećina, organizaciju građevinskih i drugih radova i nadzor, uređenje neposredne okoline, obuku vodiča i popularizaciju tih objekata. S ekipama istražio sam oko hiljadu speleoloških objekata. Od dvadesetak projekata za uređenje pećina, ostvario sam devet. Sticajem okolnosti objedinio sam istraživanje, projektovanje i izvođenje radova. Posebno se ponosim osvetljavanjem pećina, što smatram svojim najkreativnijim poslom, isto kao i moj doprinos imenovanju pećinskog nakita najfantastičnijih oblika. Prvi susret s ''tamnikom'', pomenut na početku razgovora, za mene je bio sudbonosan! Postao sam pećinski zavisnik za čitav život.

Ilja Slani