TEMA BROJA - PIRAMIDE

Pripremio: M. Rajković

Drevna graditeljska forma i njeni elementi primenljivi u savremenoj arhitekturi

Od Sakare do Tajpeja

Pišući o uticajima Horacija na potonju evropsku poeziju, autori “Pregleda rimske književnosti” navode njegovu pesmu “Melpomen”i u kojoj su i stihovi: Exegi monumentum aere perennius regalique situ pyramidum altius (Trajniji od tuča spomenik sam digo, piramida carskih on se diže više). Pesnik svoje delo poredi sa građevinama koje su već bile pretrajale milenijume, uveren da ih je u ponečemu i nadmašio i da ga “vremena korak” neće satrti. Danas, dve hiljade godina od zlatnog doba latinskog jezika, Horacijevim odama i poslanicama dive se ne baš brojni ljubitelji klasične književnosti, a drevne faraonske grobnice “opsedaju” armije turisti iz čitavog sveta i egiptolozi svih naučnih profila.

Prikaz konstruktivnog sistema piramide

Nijedna piramida nije istražena i pročitana do kraja - kaže prof. Gordana Milošević-Jevtić sa Arhitektonskog fakulteta u Beogradu, koja studentima predaje istoriju arhitekture i naseljavanja od praistorije do baroka. I sama ne prestaje da razmišlja o znanjima koja su neimari Starog i Srednjeg carstva morali imati da bi sagradili piramide, pohranjujući u njih sa mumijama svojih vladara i tajne koje još ne uspevamo da dešifrujemo.

- Postavljam sebi pitanje: kako su Egipćani došli do trougla koji se po njima zove egipatski trougao? On u preseku omogućuje rekonstrukciju piramide. Neki autori ga vezuju za Grke i Pitagoru. Ali, ako je tako, zašto se zove egipatski? - kaže.

U svojoj podeli građevina na svetovne (kuće i palate, u manjoj meri utvrde i fortifikacije) i posvećene (kultne), prof. Gordana Milošević-Jevtić grobnice egipatskih vladara ubraja u memorijalnu arhitekturu.

- Egipatska civilizacija (3300 do 332. godine pre Hrista) je jedna od najstarijih samoniklih tvorevina, bez uzora u drugoj kulturi i civilizaciji pa su i njene piramide samonikla graditeljska forma koja nema pandan u čitavoj istoriji arhitekture. Ništa slično ne nalazimo u Mespotamiji, Persiji, Grčkoj ili Rimu. Zigurati u sumerskoj hramovnoj arhitekturi (ostaci Belog hrama u Uruku, biblijskom Ereku, u današnjem Iraku) izvedeni su iz iste ideje ali se oni nikada nisu razvili do oblika piramide, kao što se ona u dolini Nila razvila iz prvobitnih mastaba. Koncepcija vlasti i poimanje smrti razlikuje Egipat od ostalih savremenih civilizacija. Stari Egipćani su verovali u zagrobni život, a faraoni su sebe poistovećivali s vrhovnim božanstvom, koje se od jedne do druge dinastije menjalo. Ne treba smetnuti s uma ni činjenicu da su veličanstvene grobnice bile dokaz polaganja prava na teritoriju kojom država raspolaže.

Presek kroz Keopsovu piramidu

Egipatske grobnice sadrže tri vrste prostorija: dvoranu u kojoj je smešten sarkofag sa mumificiranim telom i dušom umrlog, odaju za prijem i hodinike koji ih povezuju. Kod prvih piramida, grobna komora je ispod zemlje, a u najrazvijenojoj fazi blizu središta građevine. Njihov međusobni odnos je zavisio od prirodnih uslova mesta na kome je grobnica sagrađena, a odražava vreme nastanka i pripadnost različitim dinastijama. Među najstarijim su stepenasta piramida faraona Džosera (ili Zosera) iz treće dinastije, u Sakari, izgrađena oko 2780 (ili 2650 godine p.n.e.), čiji je arhitekt Imhotep jedan od retkih čije je ime sačuvano. Zna se još da je dvorski arhitekt kraljice Hatšepsut bio Senmut i da je radove na Velikoj piramidi nadgledao Keopsov rođak Hemiunu, i grobnicu faraona Snefrua (2613-2589. godine p.n.e.), kod današnjeg Dašura. Ostaci jedne druge piramide kod mesta Meidum pružaju dokaz racionalnog korišćenja prirodne konfiguracije terena.

- Snefruova piramida ima izlomljene strane a u istom mestu je bila izgrađena i prva piramida na pravilnoj kvadratnoj osnovi, kakve su one u najpoznatijem kompleksu piramida u Gizi. Najmonumentalnije su piramide faraona četvrte dinastije: Keopsa, ili Kufu (Khufu), iz sredina 3. milenijuma stare ere, visoka 146,6m, ujedno i najviša, dva veka mlađa od Džoserove; Kefrena, ili Kafre (Khafra), druga po veličini, visine 143m i Mikerina, ili Menkaura (Menkaufra), visoka 65,5m - navodi dr Gordana Milošević-Jevtić.

Sve ove piramide odlikuju veliki kameni blokovi nevezani malterom, obloge od uglačanih granitnih ploča (koje su tokom srednjeg veka uglavnom raznesene), obezbeđenje ununtrašnjih prostorija i komunikacija od obrušavanja gornjih slojeva, nizovi horizantalnih greda na određenom razmaku i prenošenje opterećenja na bočne strane.

Građene 14 vekova

Dizanje materijala po visini i po rampama

Profesor Mihailo Samardžić, koji na Odseku za arhitektonske tehnologije na istom fakultetu predaje Visoke objekte i Konstruktivne sisteme, smatra da je u drevnom Egiptu, sa približno sedam miliona stanovnika, upravo veliki broj radnika, veštih obradi kamena, omogućio podizanje tako veličanstve- nih građevina. Uz to, egipatski arhitekti toga doba su „bili veliki znalci jer su znanja prenosili s kolena na koleno“. Veoma uvažavani, neretko su dospevali do visokih položaja u vlasti.

- Egipatski arhitekt je uvek poštovao pravilo jasne i logične dispozicije konstruktivnih elemenata i to je osnovno obeležje arhitektonskih objekata Starog i Srednjeg carstva, sa ćerpičom i kamenom kao osnovnim građevinskim materijalom (meki krečnjak, peščar, granit). Zato stari egipatski hramovi, piramide, grobnice i tvrđave svojim oblikom, površinama i proporcijama impresioniraju posmatrače - veli prof. Samardžić.

Egipatske piramide su, za čuvenog filozofa Kanta, bile primer matematičke uzvišenosti. Profesor Samardžić smatra da je to zato što piramida u sebi sadrži „mnogo važnih konstruktivnih načela i pravila“. Na prvom mestu, masa objekta se oslanja na tlo velikom površinom; raspored masa se smanjuje sa rastom objekta u visinu, a uglovi trouglastih površina se postavljaju pod uglom 51-52 stepena, što je preduslov za zatvaranje dominantnog naponskog stanja pritiska (kupole se postavljaju u odnosu na oslonac pod približno istim uglom, a znamo da kupole mogu da premoste veliki raspon sa malom debljinom konstruktivnih elemenata); gradnja u visinu je moguća sa sistemom platformi koje se stepenasto dižu ka vrhu, itd.

Piramide su, ističu naši sagovornici, građene u periodu od 14 vekova, nema ih ni pre ni posle, po pravilu su zidane na pravougaonoj ili pravilnoj kvadratnoj osnovi sa trouglastim stranama i sa istim ili različitim nagibom. Po spoljašnjem izgledu one su stepenaste, izlomljene ili pravilne.

- Arhitektonska kompozicija piramida - dodaje prof. Samardžić - govori o veštini graditelja da primene harmoničke odnose na osnovu tzv. egipatskog trougla koji se zasniva na principu prvouglog trougla sa odnosom 3:4:5. Sem egipatskih, imamo i piramide koje su gradili etiopski faraoni. One su visoke u odnosu na osnovu i građene sa malim kamenim kockama, s tim što su ponekad na uglovima oivičene kao piloni hramova.

Ako izuzmemo kaskadaste piramide Maja na sasvim drugom kraju planete („imali su muku kako da savladaju visinu pa su, posle određenog nivoa, smanjivali osnovu i gradili manju piramidu, kao što su u početku radili i Egipćani“), piramida je kao arhitektonski oblik ostala zaboravljena više od tri milenijuma. U savremeno doba, piramida je prihvatljiv arhitektonski volumen i sklop i prisutna je u današnjoj arhitekturi.

Kuća za tri miliona stanovnika

Koje su osnovne karakteristike piramida s aspekta današnjeg vremena i znanja arhitekata i građevinskih inženjera?

- Piramidu možemo postaviti sa osnovom na tlu (piramida kod muzeja Luvr u Parizu je prosto „izrasla“ iz trga i služi kao izložbeni prostor). Ali ako je gradimo u vodenoj površini, možemo je postaviti obrnuto, da joj špic ide prema dnu (hotel u moru, kakav grade Amerikanci, npr.). Piramidalna forma je primenljiva kod izgradnje megastruktura (već se rade idejni projekti za smeštaj ljudi u gradovima koji će ubuduće dostizati 100 do 120 miliona stanovnika). U objekat piramide kao megastrukture moguće je smestiti tri miliona stanovnika, s tim što bi sadržaji u jednoj takvoj građevini bili multifunkcionalni, a liftovi bi se postavljali po kosini a ne vertikalno.

Fasada piramide je odličan kolektor za prijem solarne energije i pretvaranje iste za potrebe korisnika megastrukture, a sa uglovima trouglastih površina od približno 51-52 stepena omogućila bi varijabilnost objekta, odnosno promenu fasadnih ravni. Kod savremenog pristupa izgradnji piramidalnih objekata, formira se šuplje telo koje je moguće organizovati u niz funkciopnalnih celina (sportska dvorana, objekti kulture, poslovni prostor, hoteli, stambene jedinice) - objašnjava naš sagovornik.

Profesor Samardžić navodi da u modernoj arhitekturi u svetu, pored piramide ispred Luvra, ima niz projektovanih ili izvedenih objekata na principu piramide kao svojevrsnog arhitektonskog arhetipa (oblakoder u Tajpeju, Tajvan, u obliku stepenaste piramide okrenute nadole, „zarobljena“ piramida u Čikagu, visoki objekta u Barseloni itd). Pokojni prof. Uroš Martinović projektovao je piramidalni sportski objekat u Novom Beogradu, ali projekt nije izveden.

- U Novom Beogradu izgrađen je niz objekata koji imaju kosu fasadu (banka na uglu bulevara Umetnosti i Mihajla Pupina, npr.) u suprotnom pravcu, što je primena piramidalne forme na pogrešan način, po načelu: novo po svaku cenu. Nije logično da se špic piramide oslanja prema zemlji - ističe prof. Samardžić.

Japanci se već bave time kako da u jedan objekat smeste nekoliko stotina hiljada ljudi, a najbolja forma za objekat-grad je upravo piramida. Oni će tu ideju u dogledno vreme i realizovati.

M. Rajković