SVETSKA BAŠTINA

Snimio: Rade Krstinić

Feliks Romuliana

Za ovozemaljski i večni život

Na osnovu retkih istorijskih podataka, zna se da je imperator Gaj Galerije Valerija Maksimian rođen polovinom 3. veka nove ere, na prostoru današnje istočne Srbije, kao izdanak najnižeg staleža. Pronicljiv, okretan i hrabar, istakao se kao vojskovođa, pogotovo tokom pohoda rimskih legija na Persiju, 298. godine ne. Bio je odani podanik glavnog rimskog imperatora Dioklecijana, slavljen i voljen širom imperije. Oženio se njegovom kćerkom i bio proglašen za njegovog savladara. Poverena mu je vladavina istočnim delovima carstva, u zabiti provincije Priobalske Dakije

Sedamnaest vekova kasnije, upornošću arheologa Dragoslava Srejovića, u dolini Crne reke, nedaleko od Zaječara, otpočeli su zamašni radovi na otkrivanju ostataka nekada velelepne carske palate Feliks Romuliane, jednog od najznačajnijih spomenika kasne rimske arhitekture. Nju je, u svom rodnom mestu koje je kasnije postalo i njegova večna kuća, izgradio Gaj Galerije. Nazvana je po carevoj majci Romuli.

Gradnja palate započela je 305. ili 306. godine, ali kao da nikada nije završena. Već tokom četvrtog veka, ondašnji rimski carevi prepustili su i palatu i okolni posed hrišćanima. Nedugo potom, ovaj složeni građevinski kompleks opustošen je najezdom varvara da bi ga u 6. veku Justinijan I obnovio kao tvrđavu. Nailaskom Slovena, nekadašnje carsko središte je potpuno napušteno.

Ostaci mauzoleja

Samotna i van puteva, palata je propadala i nestajala zaklonjena bujnim rastinjem. Na ponovno otkrivanje čekalo se do 1845. godine kada je nemački baron Herder, u putopisu “Rudarski put po Srbiji”, dao opis ovog arheološkog nalazišta. Austrijski arheolog i putopisac Feliks Kanic je 1860. godine opisao i nacrtao ostatke palate, a posle njega slično su uradili i brojni srpski naučnici i istoričari. Ipak, početkom 20. veka, naraslo zanimanje za ovaj ostatak prošlosti kao da je potonulo.

Tek 1950. godine arhitekta Đurđe Bošković opisao je ovaj kasnoantički spomenik izradivši osnovu gamzigradskih bedema. Prva stvarna arheološka ispitivanja počela su 1953. kada je istaknuto da nije reč samo o zidinama utvrde već je posredi više kuća i hramova. Sedamdesetih godina prošlog veka, već se govorilo o nekadašnjem sjaju carske palate koju su upoređivali sa palatama u Solunu, Maloj Aziji, Splitu... Međutim, zbog nedostatka pisanih tragova, nije se moglo sa sigurnošću odrediti kada je palata izgrađena. Što se naziva tiče, posle višegodišnjih istraživanja Dragoslava Srejovića nedoumica je otklonjena juna 1984. godine: na delu arhivolta nađen je isklesani natpis »Felix Romuliana« (Srećna Romuliana), što je puni naziv carske palate Gaja Galerija.

Više podataka o životu Galerija može se naći u spisu “O smrti progonioca” rimskog istoričara Laktacija. Na osnovu tog spisa zna se da je rođen oko 250. godine ne, od majke varvarke i oca čuvara stoke. Kao mlad, zbog iskazane hrabrosti u vreme rimskih osvajanja na istoku, bio je zapažen od Dioklecijana koji ga je proglasio za cezara.

Za godinu početka gradnje palate smatra se 306. što je vezano za Galerijevu nameru da se povuče s vlasti i da do kraja života boravi u svom zavičaju. Ali, na putu ka Sofiji preminuo je 311. godine, posle teške bolesti. Jedno vreme pretpostavljalo se da je sahranjen u hramu u Romuliani, u mauzoleju u središnjem delu naselja - ali za to do danas nema dokaza. Izvesnije je da je sahranjen gde i njegova majka Romuliana, na obližnjoj uzvisini zvanoj Magura. Tu su nađene dve grobnice, bogato ukrašene arhitektonskom plastikom, i dve humke na kojima je vršeno spaljivanje.

Krajem juna 2007, Feliks Romuliana se, odlukom stručnjaka iz UNESKO-a, našla ne listi objekata zaštićene svetske baštine.