ARHEOLOGIJA
Zagonetka Čelarevo
Nepoznati konjanici
 Pre više od tri decenije, tragajući za nalazištima na krajnjem jugu Bačke, novosadski arheolozi zaustavili su se kod Čelareva, na tada napuštenom otkopu lokalne ciglane.
To mesto, zapadno od Novog Sada, na levoj obali Dunava,odmah je privuklo pažnju stručnjaka: na raskopanoj zemlji, utvrdjeno je postojanjenekadašnjeg naselja zagonetnog porekla
Ciglana u Čelarevu godinama je radila a da niko nije pretpostavljao šta se nalazi u zemlji po kojoj se zahvatalo alatom i mašinama. Nedugo po otkriću i kako se otkop širio, nailazilo se na delove keramike, na ostatke stambenih objekata, posudje, pojedinačne i zajedničke grobove, grobove konjanika... Iz zemlje je izranjala tajna koja je tražila objašnjenje a groznica stručnjaka uvećavala se sa svakim pronadjenim ostatkom. Naročito uzbudjenje nastalo je kada su nađene brojne glinene opeke sa urezanim jevrejskim simbolima. Otkud Jevreji na tom prostoru u vremenu za koje se pretpostavlja da se odnosi na 8. i 9. vek naše ere i nešto kasnije? Odnosno, ako već nisu Jevreji , otkud njihovi simboli i uticaj u vremenu i na mestu za kada se i gde pretpostavlja da ih nije moglo biti?
Sam arheološki lokalitet nalazi se na blago zatalasanoj aluvijalnoj ravni obale Dunava. U neposrednoj blizini, u pravcu Novog Sada je rimski lokalitet Onagrinum (kod Begeča) a preko reke, na sremskoj strani, u podnožju Fruške gore nalazi se Malata ( Monoštor). Ono što nalazište Čelarevo odvaja od ova dva navedena nisu samo vreme nastanka i utvrđene činjenice na jednoj a sasvim nepouzdana saznanja na drugoj strani...
Između Crnog mora i Podunavlja
 U svojoj knjizi "Vizantijska civilizacija" francuski istoričar Luj Breje, pišući o istoriji i životu Jevreja u Carevini, navodi da je u "nemirnim vremenima ikonoklazma Jevreje zahvatio žar preobraćanja drugih naroda u judaizam pa su organizovali misije i slali ih izvan Carstva". Preobraćanje u judaizam Kagana i glavnih vođa Hazara desilo se, po jevrejskim izvorima, 730. godine, a po arapskim od 786. do 865. godine naše ere. Postoji i zapis benediktanskog monaha Drutmara Akvitanskog, iz Korveja u Vestfaliji (poznat po pisanju komentara Jevanđelja po Mateju za ardenske monahe), da se navedeno preobraćanje dogodilo između 826. i 866. godine, čemu doprinosi i zapis jednog arapskog hroničara koji 903. godine piše o prelasku hazarskih poglavica u judaizam kao o nekom skorašnjem događaju. Mada jevrejska vera nije prozelitska, preobraćanja su vršena na Krimu i poluostrvu Taman, a potom i među Bugarima, Mađarima i pindskim Vlasima (to su oni čije je potomke video, u 12. veku, poznati jevrejski putopisac Benjamin iz Tudele, zabeleživši da nose jevrejska imena).
 Ne manje zanimljiv je i podatak da su u srednjovekovnom Kijevu bila poznata učenja i norme života Esena, male jevrejske zajednice koja je živela na obalama Mrtvog mora. Ko je do Kijeva preneo ta učenja posle toliko vremena i sa tolike udaljenosti? Prvi podaci o postojanju Esena vezuju se za 2.vek pre naše ere. Kako navodi rimski istoričar Plinije Stariji, Eseni su bili ljudi "umorni od života i koje je progonila sudbina". Pokornost, smirenost i povlačenje u sebe... bile su osnove njihovih životnih stavova. Bezrezervno su pomagali drugima i prihvatali one koji su hteli da se povuku iz sveta. Odlični lekari, okupljeni u čvrstu zajednicu, smatrali su sebe izabranima od boga, onima koji drugima treba da pokažu put spasa. Njihova učenja hrišćanima u Kijevu mogao je prenositi samo neko ko je živeo u blizini, ko je znao jezik i bio temeljno upućen u judaizam, odnosno znao da uputi druge u smisao jevrejske vere. Znači, neko ko je bio Jevrejin ili je to postao primanjem jevrejske vere.
I mimo velikih migracija naroda, zemlje severno od Crnog i Kaspijskog mora održavale su česte veze sa dunavskom regijom. Taj prostor mogao je biti spona kojom su prenošena razna učenja, a pogotovu ona koja su našla pogodno tlo u verovanjima ljudi biskim judaizmu.
Šta je iskopano
U nekropoli Čelarevo, od više stotina otkrivenih grobova, istraženo ih je gotovo dvesta. Najveći broj orijentisan je pravcem jugozapad-severoistok, a znatno manje pravcem severozapad-jugoistok, što bi bilo približnije jevrejskim pogrebnim običajima. Ima ih i koji su postavljeni drugačije. U knjizi "Menore iz Čelareva" u kojoj su navedeni rezultati istraživanja obavljenih do osamdesetih godina, navodi se da "nije moguće utvrditi prave razloge različitih orijentacija raka i pokojnika u njima". Ono što dodatno intrigira jesu nalazi u nekropoli: u dvojnim grobovima nađeni su sahranjeni muškarci i žene – a nije posredi sukcesivno već jednovremeno sahranjivanje! Na jednom mestu, žena i muškarac pokopani su jedno preko drugog, a na drugom jedno pored drugog. Nađeni su i dvojni grobovi u kojima su, pored žena, sahranjivana i deca. Dodatno, postoje i grobovi u kojima su, odvojeni tankim slojem zemlje, nađeni ostaci konja i konjanika.
Pronađeni prateći predmeti , svojom simbolikom, uvećavaju prostor zagonetnog: delovi odeće i ukrasa, posude za hranu najčešće polagane pored nogu pokojnika, alat, igračke... U grobovima konjanika, pored muškarca sahranjivan je i njegov konj sa opremom za jahanje (sedlo, uzengija, oglav). Ipak najviše pažnje pobudilo je otkriće delova opeka sa naknadno urezanim jevrejskim simbolima – sedmokrakim menorama na postamentu pored kojeg su, gotovo uvek, dva urezana slovna znaka. I, tu se nailazi na pitanje: ko su ljudi koji su tu sahranjeni i otkud uz njih jevrejski simboli? Da li se opeke deo grobljanske celine ili su donete u vreme neke seobe? Da li su znaci na opekama, možda, urezivani u samom naselju? Odnosno, da li su te opeke služile kao predmeti kulta još za života pokojnika a posle su pokopavane zajedno sa njima?
Ako bi se pošlo putem tumačenja simboličkog značenja pronađenih ostataka , teško da bi se stiglo do pouzdanog odgovora. U verovanjima brojnih starih naroda, konj i sedlo ostavljani su pored zemnih ostataka pokojnika da bi on imao čime da pođe na svoje poslednje putovanje. U predanju i književnosti stepskih naroda na razmeđi Evrope i Azije, konj ima tajanstvene moći koje mogu da zamene čovekove na pragu smrti. U jevrejskoj predaji takvih verovanja nema, niti su ljudi sahranjivani zajedno sa životinjama.
Ni simbolika drugih pronađenih predmeta ne upućuje na odgonetku. Primera radi, pronađena minijatura u obliku glave sokola, što negde simbolizuje nadu u svetlost koju gaji onaj koji je otišao u večni mrak, nije u skladu sa pogledima onih koji su prihvatili judaizam. O simbolici minijature u obliku glave vepra teško da se uopšte može govoriti kao o nečemu što se može dovesti u vezu sa Jevrejima. Pa, ko su onda oni čiji su ostaci pronađeni u Čelarevu?
Od Rimljana do Avara
Arheologe, istoričare i druge zainteresovane a pogotovu one iz jevrejskih krugova zagolicala je pomisao da je možda reč o otkriću koje upućuje na davnašnje prisustvo Jevreja na geografskom prostoru na kojem ih, koliko je znano, nije bilo u to vreme. Pomišljalo se i na seobu jednog dela Hazara iz Kaspijske oblasti, ili na pomeranja Avara koji su možda bili u vezi sa Hazarima pošto su ovi već primili judaizam.
U dva navrata, Avari su dolazili u Carigrad i tražili od vladara Vizantije da im dozvole da prodru u Panonsku niziju. To im je pošlo za rukom krajem 6. veka. Budući da su bili ratnički narod, kod njih je trajao kult sahranjivanja sa konjima i ukrasima koji karakterišu ratnike i konje. Nalazište kod Čelareva upućuje da je možda posredi mongolska populacija, jedno od niza plemena koje je prihvatilo ili prenelo judaizam. Prema do sada znanom, veze ovih mongolskih konjanika nomada i Jevreja nije bilo jer u to vreme nije bilo Jevreja u delu kontinenta u kojem su Avari živeli. Eventualno, mogli su doći u kontakt sa Hazarima i preko njih steći bar nešto saznanja o judaizmu. Takođe, doseljenici u Čelarevo mogli su negde usput ili u blizini naći opeke sa urezanim jevrejskim simbolima od ranije i stavljati ih u svoje grobove.
Dalja pretpostavka odnosi se na direktno prisustvo neke hazarske grupe. Nije neosnovano ni pomisliti da su opeke pronadjene na nekom obližnjem davnašnjem jevrejskom groblju iz rimskih vremena. Na jednom broju opeka vidljivi su ostaci natpisa sa grobnih ploča gde se spominju imena: Jehuda Vaj, Jehuda Alas, postoje znaci etroga i lulava, simbola jevrejskog praznika Sukota... U doba Rimljana, na području Podunavlja bilo je više utvrda, logora i naselja. Jevreji su obično išli za vojskom, radeći kao zanatlije, lekari, oružari i trgovci... Budući da su u Čelarevu pronađeni i grobovi usmereni pravcem zapad – istok, sa posebnom devijacijom glave prema svetom gradu Jerusalimu, osnovana je i pretpostavka da je u staništu živela grupa od više desetina jevrejskih porodica pa otud i simboli u nekropoli. Na kraju, ono što uvek ostaje kao mogućnost: u dve već pomenute rimske utvrde u blizini Čelareva verovatno je postojalo jevrejsko groblje ili čak i hram! Sa tog mesta opeke su mogle biti donošene i korišćene kao kamenje za pod glavu pokojnika. Međutim, to još uvek ne daje odgovor na ključno pitanje: ko su oni koji su na opeke urezivali jevrejske simbole, zašto su i kada to radili?
Aleksandar Gaon
|
