PALEONTOLOGIJA

Pripremila: Nada Krstić

Srbija u mezozoiku

Zlatiborska okeanska kora

Tokom dugog vremena kontinenti su se pomerali i menjali oblik. Uglavnom, razlamanjem i udaljavanjem jednog dela od drugog. Ako se uporede zapadna obala Afrike i istočna obala Južne Amerike, vidi se poklapanje njihovih kontura. Ali to je samo jedan deo dokaza. Drugi je geološki sastav i fosili koji su istovetni na obe strane Atlantika, i to što se sredinom Atlantika pruža okeanski greben čiji se oblik takođe poklapa sa pravcem i krivinama afričke i južnoameričke obale.

Novija ispitivanja, prvo na Aljasci, pokazala su da se pružanje geoloških jedinica neočekivano često prekida. Merenja paleomagnetizma tih geoloških tela pokazala su da su i sedimentne i magmatske stene stvarane na različitim geografskim širinama i naknadno spajane. To su ustvari okrajci koji su se odlamali od kontinenata i, kao ostrva odnosno plićaci, nezavisno plovili po sloju (omotaču) veoma guste sime.

Zapadni deo mora Tetis u donjoj juri 1. zone širenja kore, 2. zone spiranja sa ostrvskog luka, 3. kopno, 4. plitko more sa plićacima i ostrvima, 5. otvoreno more (neritik), 6. duboko more (batijal). A. staroplaninska oblast, B. unutrašnji pojas Karpato-Balkanida, C. unutrašnji Dinaridi, D. spoljašnji Dinaridi, E. zona Budve (uz gronji rub na levoj strani slike vidi se kontura južne Engleske i ostrvo koje pokriva Bretanju i Kornvol; do njega je veće, zečetak današnjeg Iberijskog poluostrva) – nema Atlantika

Delovi naše zemlje su se, u doba trijasa (250 do 200 miliona godina) nalazili na nekoliko udaljenih mesta na zapadnom delu okena Tetis, koji je upravo počeo da se otvara razdvajajući jedinstveno kopno Pangeu na dva superkontinenta: Lauraziju na severu i Gondvanu na jugu. Raspored delova buduće Srbije se po mnogo čemu razlikuje od kasnijih (jurskih) rasporeda, s tim što se budući Dinaridi nalaze daleko na jugu, odvojeni zonom širenja okeanske kore koja se približava ovom prostoru. Tu su tvorevine okeanskog dna najšire - ofioliti grade čitav Zlatibor i pružaju se od njega ka severozapadu ili na južne susedne prostore.

Od dubokookeanskih sedimenata, uz ofiolite se nalaze samo silicijske stene (dokaz za dubinu vode veću od 4.500 m gde su sve krečnjačke ljušturice već rastvorene). Sačinjene su od ljušturica praživotinja radiolarija, ili od spikula dupljara silicispongija (sunđera). Valentina Višnjevska iz Paleontološkog instituta u Moskvi, zajedno sa naučnicima iz Srbije, utvrdila je da prastari rođaci sunđera proizvode iglice (praktično ‘optička vlakna') dužine do tri metra pod normalnim pritiskom i na normalnoj temperaturi (ljudi danas uspevaju da proizvedu optička vlakna pod visokim pritiscima i pri velikim temperatrurama).

More do Stare planine

Zapadni deo mora Tetis u gornjoj kredi. Prostori Karpato-Balkanida i Dinarida se približavaju, a na zapadu je već otvoren Atlantik.

Uz južne obale novoga mora Tetis, prema ‘rogu Afrike' što je bilo deo Gondvane, nalazilo se plitko more budućih Dinarida. Na severu, uz Lauraziju, prostrano ostrvo istočne Srbije pružalo se od današnjeg Gornjaka do Suve i Stare planine. Na Staroj planini, iza planinarskog doma na sastavku Dojkinačke reke i Jelovice, nađeni su tragovi tetrapoda. Oni mogu biti ili sitni vodozemci koji su preživeli veliko izumiranje stegocefala na granici paleozojika i mezozojika ili primitivni gmizavci od kojih će se kasnije razviti dinosauri. Tragovi su utisnuti u tipične kampilske krečnjake iz vremena kad je more počelo da prekriva šarene peščare upletenih reka najnižeg trijasa. Taloženi su u srednjem delu ravni koju je plavilo more. Tu su postojala mala ostrvca - oaze paprati i četinara.

Bogata biljna zajednica iz priobalja i školjke iz grupe Unionites, koje podnose oslađivanje, ukazuje na deo basena gde je dolazilo do mešanja slatke i slane vode. Nadiranje morske vode u ovom delu obale nije bilo burno. Postepeno nadiranje na relativno ravnu površinu koja se blago spušta nije omogućilo uobičajenu pojavu šljunka. Formacija Zavojskog jezera sačinjena je od brze smene peščara i alevrolita sa nekoliko proslojaka krečnjaka tamnije boje (debelih 5 do 10 cm), koji su bogati organskom materujom. Peščari su sivo-žute do sivozelene boje i na njihovim površinama ima tragova školjki. Alevroliti su u odnosu na peščare uvek tamnije boje, listasti su i sa mnogo glinovite i karbonatne materije kao i dosta liskuna. Starost im je oko 245 miliona godina.

Okeanska kora u Bubanj potoku

Iako je Srbija relativno mala, preko nje se u juri pružalo nekoliko ostrva razdvojenih sa dva pojasa okeanske kore. Na zapadu to je ostrvo budućih Dinarida. U Šumadiji središnje ostrvo nije jedinstveno već se sastoji od najmanje dva pojasa. Prvi je komplikovane građe jer se povija na zapad i pruža se preko Banjaluke ka Zagrebu. Unutar njega nalazi se jurski pojas okeanske kore koji ide od Kopaonika prema Maljenu, a odatle na Majevicu. Između drugog i trećeg pojasa okeanske kore obuhvaćen je i Jadarski blok. Druga polovina Jadarskog bloka je Bakonjska gora na severozapadu Mađarske jer je u Panonskoj niziji dolazilo do kasnijih razlamanja i proklizavanja ogromnih blokova, uglavnom prema istoku. Treći pojas se pruža sa juga pravo prema Beogradu a odatle skreće prema Rumuniji. (Možda se neki sećaju da se kod Beograda, u Bubanj Potoku, prvobitna trasa autoputa urušila jer su serpentiniti okeanske kore pritiscima izdeljeni na manje komadiće sa pukotinama po čijim površinama pa je lako došlo do klizanja.). Ova dva pojasa okeanske kore spajaju se u Grčkoj, na Halkidikiju.

Početkom jure (pre oko 200 miliona godina), u plesnbahu, stabilnoj Evropi se primiče istočna Srbija, delimično zaklonjena iza ostrvskog luka. Južni rub mora Tetis, uz istočnu Afriku, oplićava na širokom prostoru ali se Dinaridi još uvek nalaze daleko na jugu od sadašnjeg položaja.

Dolazak dinosaura

U mlađoj juri, u kelovelju (pre oko 160 miliona godina), Afrika se približava Evropi i počinje da se podbija pod nju (subdukcija). Po veoma plitkoj vodi oko ostrvaca gacaju pravi dinosaurusi. Hodaju na zadnjim nogama (pedis), a prednje su im redukovane u nekakve ručice (manus). Druge vrste, krupni biljojedi, hodaju na četiri jednake noge. Na platrfomi Dinarida, u zapadnoj Istri, u kamenolomu Kirmenjak (kod Rovinja), radnici su našli dugačak trag od desetak okruglih otisaka zadnjih nogu i nejasne otiske prednjih. Tragovi su nastali u gornjoj juri (gornji titon - pre oko 145 miliona godina), kad je već formirana karbonatna platfotma.

U celoj kredi (145-65 miliona godina) krečnjački sedimenti nastavljaju taloženje u plitkoj vodi. To je takozvana karbonatna platforma široko rasprostranjena u Dinaridima. Mogla bi se očekivati i u zapadnoj Srbiji.

Na ostrvu Veliki Brijun, u Istri, more je ispralo površine slojeva na kojima su utisnuti tragovi dinosaura. To su već uspravne forme biljojedih sauropoda (četvoronožnih dinosaurusa) i dvonožnih teropoda i ornitopoda kod kojih su prednji ekstremiteti redukovani u ručice - manus.

Najmlađi tragovi dinosaura sa karbonatne platforme nađeni su na Hvaru, u blizini Starog Grada. Stručnjaci iz Prirodnjačkog muzeja u Zagrebu pošli su da nađu još skeleta riba. Sa iznenađenjem su videli otiske stopa na površinama dosta debelih slojeva krečnjaka. To su sedimenti između plime i oseke kad krupne životinje i danas skupljaju krabe, školjke i drugu lako dostupnu hranu. Starost tragova je utvrđena kao gornji turon i donji konijak (oko 90 miliona godina pre današnjice).

Požeški izuzetak

U istočnoj Srbije je zapaženo povlačenje i oplićavanje (regresija) mora u vreme turona, te bi se u sitnozrnim sedimentima ove starosti moglo očekivati postojanje sličnih tragova ali i gnezda sa jajima u peskovitim proslojcima. Možda bi se mogli naći oko Brestovca i Metovnice, južno od Bora, u useku asfaltnog puta, ukoliko se slojevi mogu razaznati. Ti sedimenti su se taložili posle vulkanske faze pri kojoj je nastalo borsko ležište bakra. Tokom prethodne vulkanske faze, nikakvi organizmi nisu mogli opstati na padinama brojnih aktivnih vulkanskih kupa koje danas čine borsko ležište.

O istraživanjima u oblasti Hateg, u Rumuniji (Transilvanija), pronađena su gnezda sa jajima dinosaura. Pronađeni fosilni ostaci ukazuju na forme malog rasta, što je karakteristično za ostrvske populacije. Jedina krupna kost potiče od nekog velikog pterodaktila koji je mogao da doleti na ostrvo sa znatne udaljenosti.Turonska regresija poznata je i kod nas. U vreme povlačenja i kasnijeg nadolaska mora, različite vrste dinosaurusa mogle su da šetaju duž njegovih obala u sadašnjoj istočnoj Srbiji, sa krajnjeg severa do juga, i da tu ležu jaja.

Dalje na zapad, južno od Užičke Požege, more je u doba gornje krede (pre 70-85 miliona godina) bilo dosta duboko te su se taložili dubokovodni flišni peščari. Retka su mesta sa plitkom vodom u gornjoj kredi. Izuzetak je pomenuta Užička Požega.

Nada Krstić