VIRUSI
Pripremio: J. Lalić
Biljni virusi
Celo drvo za par godina
Tokom 2004. i 2005. godine obavljena su obimna istraživanja u okviru projekta „Analiza rizika od unošenja karantinskih proizvoda u Srbiju uvozom cveća“. Na graničnim prelazima Horgoš, Batrovci i Bogojevo praćene su pošiljke cveća iz 15 država izvoznica. Pregled 6700 biljnih uzoraka svrstanih 213 u klasifikacionih rodova obavili su specijalisti i saradnici Poljoprivrednog i Šumarskog fakulteta i Prirodnjačkog muzeja u Beogradu. Potpuno očekivano, tom analizom je utvrđeno prisustvo čak 59 vrsta patogena, od čega, pored bakterija i gljiva, i 5 vrsta biljnih virusa. U stručnoj literaturi ih prepoznajemo kao fitopatogeni virusi.
 Fitopatogeni virusi su do danas najviše izučavani na karanfilima, hrizantemama i drugim vrstama koje se koriste u proizvodnji rezanog cveta i na pojedinim drvenastim ukrasnim vrstama.
Drvenasti biljni materijal je na udaru virusa u urbanoj, zagađenoj sredini. Urbana sredina skoro redovno dovodi do stresa kod biljaka. Premale sadne jame za koren, nedovoljno zalivanje u periodu prilagođavanja posle sadnje, nepravilno orezivanje, blizina podzemnih i nadzemnih instalacija, spiranje soli i naftnih derivata sa asfalta i izduvni gasovi automobila utiču na mnogo kraći životni vek urbanih biljaka od onih u suburbanom i ruralnom području.
Fotosinteza je ometana aerozagađenjima koja se zadržavaju na listovima, kao i energetskim nadražajima buke. Fotosinteza mora da se obavlja kontinuirano, ne samo radi redovnog snadbevanja okolnog vazduha neophodnim kiseonikom već i zbog normalnog snadbevanja biljaka energijom. Energija drveta, kao i svakog drugog biljnog i životinjskog organizma, mora ostati na dovoljnom nivou da spreči napad patogena slabosti, među koje spada većina virusa.
Virusima su biljne (i svake druge) ćelije potrebne za samoreprodukciju. Dok ćelija biljnog domaćina „pomaže“ razmnožavanje virusa, zapostavlja svoju osnovnu funkciju, kao što je produkcija hlorofila, neophodnog za proces fotosinteze, ili produkcije smola, tanina i ostalih odbrambenih supstanci biljke. Veliko zrelo drvo virus zaposedne u potpunosti za 1 do 4 godine, a zeljasti karanfil ili grm ruže mnogo brže. Orezivanje i prskanje u tom slučaju ne pomažu, već samo vađenje i spaljivanje cele biljke da ne bi širila zarazu na okolinu. Orezivanjem može samo da se produži život biljke u zaraženom stanju.
Biljka može da se zarazi virusom preko otvorene rane na korenu ili stabljici, grani, dakle virusi se prenose i kalemljenjem. Larve muva i adulti, vaške, tripsi, skakavci, pa čak i ptice na svojim kljunovima mogu da šire zarazu. U poljoprivredi i proizvodnji sezonskog cveća najopasniji su zaraženo seme i polen, koji se teško prepoznaju. Biljke mogu da se kontaminiraju i u procesu branja, transporta i skladištenja, pa je higijena radnika i prostorija u celokupnom procesu proizvodnje veoma važna.
Otkrivanje i identifikacija viroza kod biljaka počela je tridesetih godina prošlog veka. Do danas je utvrđeno da su njihovi domaćini skoro uvek samo biljni organizmi. Međutim, identifikovane su i neke vrste „virusa-preskakača“ od biljaka ka životinjama. Ovakvi virusi se nazivaju perzistentni. Iako do danas nije prepoznat slučaj inficiranja čoveka virusom iz biljnog tkiva, inficirane biljke ne treba konzumirati jer im je znatno smanjena biološka i nutritivna vrednost, često promenjen ukus pa nisu privlačne za degustaciju.
Osnovne mere za suzbijanje biljnih virusa su preventivne: odabir zdravog biljnog materijala u poljoprivredi i hortikulturi, pri proizvodnji i pri uvozu, sprečavanje širenja zaraze prostornim razdvajanjem starih od novih zasada, redovno i pravilno uklanjanje zaraženih jedinki. U preventivu spada i biološka metoda suzbijanja virusa, koje možemo naznačiti kao „vakcinisanje biljaka“. U biljku se odgovarajućim injektorom (špricom) ubrizga određeni broj jedinica blagog soja virusa, koji sprečavaju pojavu simptoma zaraze na biljci ili odlažu pojavu simptoma zaraze virulentnim sojevima virusa, čime se očuvaju njene dekorativne i funkcionalne osobine. Poslove „vakcinisanja biljaka“ i dijagnostifikovanje obavljaju dendrohirurzi.
Novija istraživanja su pokazala da se genetička otpornost može stvoriti ugrađivanjem gena virusa za sintezu njenog proteinskog omotača u genom biljke domaćina. Ugrađivanje gena obavlja se tehnikom genetičkog inženjeringa, a ovakve biljke se nazivaju transgene biljke. Transgena biljka prepoznaje virus kada pokuša da je iskoristi za sopstveno razmnožavanje i momentalno povećava otpornost biljke i prečava razmnožavanje virusa.
Virusi kod biljaka su izučavani prevashodno na industrijski značajnim vrstama: virus šuštavosti duvana (Tobacco rattle virus), virus mozaika duvana (Tobacco mosaqic virus), virus mozaika krompira (Potato mosaic virus), virus aukuba mozaika krompira (Potato aucuba mosaic virus). virus šarke šljive (Plum pox virus), virus tristeza limuna (Citrus tristeza virus), virus bronzavosti paradajza (Tomato spotted wilt virus), virus tumoralnih rana (Wound-tumor virus)...
J. Lalić
|
