ZOOLOGIJA

Pripremio: J.M.

Evolucija domaće mačke

Nepredvidiva vrsta

Iako je domaća mačka najpopularniji kućni ljubimac na svetu, i dalje postoje nedoumice o njenom poreklu. I dok su druge divlje životinje u nekom trenutku pripitomljene zbog mleka, mesa, vune ili snage, mačke doslovno ničim ne doprinose ljudskom životu. Zašto su onda postale uobičajena pojava u našim domovima?

Naučnici su dugo verovali da su drevni Egipćani prvi držali mačke kao kućne ljubimce, pre oko 3600 godina. Ali, genetska i arheološka otkrića tokom proteklih pet godina revidirala su ovaj scenario i donela nove uvide u poreklo domaće mačke i evolucije njenog odnosa s čovekom.

Nekoliko je razloga zbog kojih je teško otkriti poreklo domaće mačke. Naučnici ne mogu da budu sigurni da su sve mačke potekle od jedne vrste - Felis silvestris, divlje mačke. Ta vrsta nije ograničena na jedan deo planete, već je ima širom sveta. Naučnici doskoro nisu bili u stanju da otkriju koja je od ovih populacija izrodila domaću vrstu. Alternativa egipatskom poreklu je da se pripitomljavanje mačaka javilo na nekoliko različitih lokacija, pri čemu je svako pripitomljavanje stvorilo novu vrstu. Dodatna otežavajuća okolnost je da su sve ove grupe divljih mačaka veoma slične međusobno, a liče i na domaće mačke.

Godine 2000. naučnici su počeli da se bave ovim pitanjem prikupljajući uzorke DNK od 979 divljih i domaćih mačaka u južnoj Africi, Azerbejdžanu, Kazahstanu, Mongoliji i Bliskom istoku. Da su regionalne grupe ovih životinja mogle biti razlikovane na osnovu svoje DNK i da je DNK domaćih mačaka sličnija nekoj od populacija divljih mačaka, onda bi postojali jasni dokazi o tome gde je počeo proces pripitomljavanja.

Bliski istok - prva postojbina

Prema genetskoj analizi objavljenoj 2007. naučnici su se fokusirali na dve vrste DNK koje molekularni biolozi tradicionalno ispituju da bi napravili razliku između različitih podgrupa sisara: DNK od mitohondrija, koje se nasleđuju isključivo od majke, i kratke, repetitivne sekvence nuklearne DNK koje su poznate kao mikrosateliti. Uz pomoć kompjutera, procenili su svaku od 979 jedinki i izmerili koliko je DNK svake mačke slična sa DNK drugih mačaka i grupisali su zajedno životinje sa sličnom DNK. Potom su istražili da li većina životinja u grupi živi u istom regionu.

Rezultati su pokazali pet genetskih grupa divljih mačaka. Četiri ih se poklopilo sa četiri poznate podvrste divljih mačaka koje su živele na određenim mestima - u Evropi, Kini, centralnoj Aziji i južnoj Africi. U petu grupu su spadale ne samo peta poznata podvrsta divlje mačke - sa Bliskog istoka - već i stotine domaćih mačaka, uključujući i čistokrvne i mešance iz SAD, Velike Britanije i Japana. U stvari, genetski gledano, ovu petu grupu, F.s. lybica, sakupljenu u dalekim pustinjama Izraela, Ujedinjenih arapskih emirata i Saudijske Arabije bilo je bukvalno nemoguće razlikovati od domaće mačke. To znači da su domaće mačke nastale na Bliskom istoku, a ne na drugim mestima gde su divlje mačke učestale.

Ljubav duga deset hiljada godina

Sledeći korak za naučnike bio je da se utvrdi kada su mačke pripitomljene. Genetičari nisu mogli da pruže dovoljno precizne procene pa su se naučnici okrenuli arheolozima. Žan Deni Vinj, iz Nacionalnog prirodnjačkog muzeja u Parizu, je 2004. sa kolegama otkrio najstariji dokaz o ljudskom čuvanju mačaka kao kućnih ljubimaca. Ovo otkriće potiče sa Kipra, gde je u jednom grobu starom 9500 godina otkrivena sahranjena mačka stara osam meseci.

Zbog toga što mačke nisu urođena vrsta na većini mediteranskih ostrva, znamo da su ih ljudi doneli brodom. To znači da su ljudi na Bliskom istoku imali poseban odnos sa mačkama pre skoro 10 hiljada godina. Ta lokacija se poklapa sa geografskim poreklom utvrđenim putem genetskih analiza. Ispostavlja se da su mačke pripitomljene kada je čovek osnivao prve naseobine u delu Bliskog istoka po imenu Plodni polumesec.

Posle ovih otkrića, naučnici su počeli da tragaju za odgovorom na pitanje: zašto su mačke i ljudi uopšte razvili takav poseban odnos? Mačke su usamljeni lovci, jedu isključivo meso i nisu podložne naređenjima. To sve nagoveštava da su, za razliku od drugih pripitomljenih životinja, mačke najverovatnije same odabrale da žive s ljudima zbog prilika koje su dobile za sebe.

Pripitomljeni vešti lovac

Interesantno je da se i pojava kućnog miša vezuje za period pre pripitomljavanja mačaka. Verovatno da su ovi miševi privukli mačke, ali su i gomile smeća na obodima naseobina takođe bile privlačne. Vremenom su divlje mačke postale tolerantnije po život u ljudskim uslovima i bilo ih je sve više. Na dalji razvoj mačaka uticala je činjenica da su se zbog prilagođavanja opredeljivale da postaju sve pitomije, ali su pritom zadržale svoje veštine lova.

Imajući u vidu da im male mačke ne mogu mnogo nauditi, ljudima verovatno nije smetalo njihovo društvo. Možda su čak i ohrabrivali mačke da se zadrže kada su videli kako se obračunavaju sa miševima i zmijama. Takođe je moguće i da su ljudi reagovali na „slatke“ karakteristike koje su mačke imale - velike oči, prćast nosić i veliko okruglo čelo, između ostalog.

Ne zna se tačno koliko je trajalo pripitomljavanje mačaka. Podaci o potpunom pripitomljavanju potiču od kasnijih vremena. Statua mačke od slonovače stara skoro 3700 godina iz Izraela nagoveštava da je mačka bila čest gost oko kuća i sela u Plodnom polumesecu, pre nego što je odvedena u Egipat. Ovaj scenario ima smisla jer su sve druge domaće životinje i biljke dovedene u dolinu Nila sa Bliskog istoka. Slike iz perioda Novog kraljevstva, zlatne ere Egipta koja je počela pre skoro 3600 godina, pružaju najstarije nedvosmislene dokaze o potpunom pripitomljavanju. Ove slike obično prikazuju mačke ispod stolica kako jedu iz činija. A veliki broj slika znači da su mačke do tog vremena postale članovi egipatskih domaćinstava.

Upravo su ove slike uticale da naučnici povežu drevni Egipat sa mestom pripitomljavanja mačaka. Čak i najstarija egipatska predstavljanja mačaka su pet do šest hiljada godina mlađa od nalazišta na Kipru. Iako se drevni Egipćani ne mogu pohvaliti pripitomljavanjem mačaka, ipak su igrali važnu ulogu u oblikovanju života mačke u domaćinstvu i njenom širenju po svetu. Pre 2900 godina, domaća mačka je postala zvanično božanstvo Egipta u obliku boginje Bastet a domaće mačke su žrtvovane, mumificirane i sahranjivane u velikim brojevima u svetom gradu Bubastisu.

U društvu Kolumba

Egipćani su vekovima zabranjivali izvoz svojih obožavanih mačaka. Ipak, pre oko 2500 godina, ove životinje su stigle do Grčke, a kasnije ih ima i širom Rimskog carstva. Tako su se raširile Evropom. Pre oko 2000 godina mačke su stigle i na suprotni kraj globusa, zahvaljujući trgovini sa Dalekim istokom. Tamo su domaće mačke počele nezavisno da evoluiraju pa su nastale vrste poput sijamske mačke.Malo se zna o tome kada su domaće mačke stigle do obala Amerike. Kolumbo i drugi istraživači su navodno vodili mačke sa sobom na svojim prekookeanskim putovanjima. I kasniji moreplovci su vodili mačke da bi tamanili glodare. Još se manje zna o tome kako su mačke stigle u Australiju, ali se pretpostavlja da su došle sa evropskim istraživačima u 17.veku.

Iako su ljudi možda igrali neku ulogu u razvoju prirodnih vrsta na Orijentu, koncentrisani pokušaji da se proizvedu nove vrste počeli su relativno skoro. Stručnjaci veruju da je najveći broj savremenih vrsta nastao na britanskim ostrvima u 19. veku, na osnovu pisanja engleskog prirodnjaka Harisona Vira. A 1871. godine su prikazane prve vrste stvorene da bi postigle željeni izgled na izložbi u londonskoj Kristalnoj palati. Danas, Međunarodna asocijacija priznaje skoro 60 vrsta domaćih mačaka.

Široki raspon veličina, oblika i temperamenata koji postoji kod pasa nije prisutan kod mačaka. Mačke ispoljavaju mnogo manje raznovrsnosti jer, za razliku od pasa, nisu bile gajene zbog različitih zadataka, poput čuvanja stada i lova.

Za današnje mačke se može reći da su jedva pripitomljene. Iako zadovoljavaju kriterijum tolerisanja ljudi, većina mačaka se ne oslanja na ljude da ih hrane ili da im pronalaze partnere. I dok druge domaće životinje deluju potpuno drugačije od svojih divljih predaka, prosečna domaća mačka ima divlji oblik tela. Međutim, domaća mačka nije prestala da evoluira. Danas, zahvaljujući novim tehnologijama, genetičari stvaraju nove egzotične vrste. Tako bi se moglo desiti da je domaća mačka na ivici nove evolucije u složenu multivrstu, čija je budućnost potpuno nepredvidljiva.

JM