PALEONTOLOGIJA

Pripremio: N. Krstić, D. Đurić

Iskopavanja dinosaura Patagonije

Deo Velikog poglavice u Beogradu

Profesor dr Horhe Kalvo, direktor Paleontološkog centra Univerziteta u Kamahui u argentinskoj centralnoj Patagoniji, nedavno je boravio u Beogradu i učestvovao u postavljanju izložbe dinosaura čijim je iskopavanjem rukovodio. Poznat je širom Južne Amerike a nedavno je pozvan da u Čileu oceni jedno nedavno otkriveno nalazište u Andima i odredi način otkopavanja

Prostrani ljanos sa veštačkim jezerom na horizontu. Veliki građevinski zahvati su obavezni da sačuvaju prirodne i arheološke fenomene na prostoru na kojem se izvode

Profesor dr Horhe Kalvo ovako je 2007. opisao jedno od poslednjih i najvećih nalazišta pored veštačkog jezera za ogromnu branu (finansirano u okviru izgradnje hidroelektrane):
“U martu 2000. nađen je veoma veliki cervikalni pršljen na severnoj obali jezera Bareales, oko 90 km severozapadno od grada Nekven, prestonice istoimene provincije severozapadne Patagonije, upravo pored grada Anjelo. Od tada, preko 1000 primeraka (uključiv 240 fosilnih biljaka i 300 zuba) sakupljeno je na površini od oko 400 m2, nazvanoj Futalongko nalazište (po najvećem dinosauru nađenom na tom mestu, nazvanom Veliki poglavica). Važnost ovog regiona dovela je do formiranja studijskog punkta Paleontološki centar jezera Bareales (CePaLB) koji vodi kontrolisana iskopavanja. Sedimentne stene ovog lokaliteta pripadaju donjem delu gornje krede (turon-konijaku) i izgrađene su uglavnom od alevrolita i peščara. Fosili su nađeni zajedno u istom sloju, delimično artikulisani, konkretno u 0,5 m siliciklastičnih sedimenata rečne facije.”

Paleontološko naselje izgrađeno na obali jezera

Prostor centra SePaLB na kojem se nalaze ostaci raznovrsnih kopnenih dinosaura je blizu velikog veštačkog jezera koje napaja hidroelektranu. To je tipičan ljanos sa brežuljcima visokim do 300 m. Na ogoljenim brežuljcina nađeni su otisci stopala dinosaura. Njihovi ostaci su iskopani u talozima nekadašnje moćne reke koja je mogla da nosi čitave trupove manjih ili većih životinja. Moguće je da su dinosauri biljojedi prelazili reku kako bi se hranili u vlažnijim i bogatijim pašnjacima na drugoj obali pa su ih brzaci odneli i utopili a mesožderi-lešinari rastrgli njihove ostatke. Zato se nalaze pojedinačne kosti, neke su spojene po dve-tri zajedno, a mogu se naći i kompletni skeleti životinja koje je reka brzo zatrpala.

Posao iskopavanja trajao je godinama. Za rad oslobađanja kostiju iz peščarskih stena prijavljivali su se i volonteri. Kako je vreme prolazilo i kad su paleontolozi shvatili da te ljude treba pojiti i hraniti, počeli su da naplaćuju hranarinu. Tako su turisti imali dodatno uživanje da budu ne samo posmatrači već i učesnici u radovima na značajnim nalazima, kao što je bilo otkopavanje Velikog poglavice. Odlivak Poglavičinog vratnog pršljena visi u Beogradu u Impuls holu hotela „Kontinental“ na svojoj prirodnoj visini, na 6 m iznad poda izložbene dvorane.

Na izložbi u Beogradu ima dinosaurusa i iz drugih lokalitata Patagonije. Neki su bili u prostoru epikontinentalnog mora pa su nađeni kosturi Pleiziosaura i drugih vodenih guštera.

Dinosauri u Srbiji?

Primitivni gmizavci veličine kokoši gacali su po plitkoj vodi u oblasti današnje Stare planine, u vremenu prelazu sa Starog u Srednje geološko doba (paleozoik u mezozoik). Sakupljali su uglavnom crve, školjke i puževe. Prilikom redovnih terenskih radova, geolog Mihajlo Galečić, iz Geoinstituta, našao je tragove na 300 m iza planinarskog doma na Jelovici, nedaleko od Visočke Ražane, kod Pirota.

Tragovi nogu gmizavaca nalaze se u deltnim šarenim peščarima najstarijeg trijasa, skoro neposredno iznad permskog crvenog peščara, nataloženog u pustinjskoj sredini. Velika smena Starog i Srednjeg doba Zemlje, pre oko 250 miliona godina, označena je naglom klimatskom promenom zbog koje su izumrli krupni vodozemci stegocefali. Oslobođene ekološke niše brzo su ispunjavane sitnim gmizavcima koji su svoju evoluciju počeli u paleozoiku, u senci raznovrsnih stegocefala.

Drugi nivo u kojem bi se mogli naći otisci ili kosti nalazi se više u stubu Stare planine, na prelazu trijasa u juru. Tu je, pri kraju trijasa, more počelo da se povlači usled tektonskih izdizanja. Plitki delovi mora su se polako pretvarali u lagune, jezerca i močvare. Prema istraživanju Draginje Urošević, iz Geozavoda, kod Rosomača (između sela Velike Lukanje i Senokosa) glinci iveraste cepljivosti sadrže grudve sferosiderita (boje rđe). Iznad njih, u crnkastim bituminoznim (smrdljivim) glincima sa biljnim trunjem, debelim oko 10 m, ima sitnih jezerskih račića sa ljušturom. Tragovi gmizavaca, pa i manjih proto-dinosaura mogu se očekivati iznad njih u sloju glinaca sa ostacima grančica i celih biljaka. Isti sedimenti su razvijeni kod lokaliteta Vrelo, na ušću Jelovice u Visočicu, gde ima i ljušturica mekušaca pa je nalaz otisaka stopala, a možda i koščica, daleko verovatniji.

Treći nivo iz koga su već poznate kosti kičmenjaka nalazi se kod rudnika uglja Rtanj, u Rašincu, u mastrihtu a već je veoma blizu vremenu izumiranja dinosaura pre oko 65 miliona godina.

Trn za oko

Dinosauri su poznati i u nedalekoj Transilvaniji. Na posedu barona fon Nopča nađeni su ostaci oklopljenih dinosaura-biljojeda. Za zaštitu od mesoždera, imali su jedan ‘trn' koji im je štitio oko. Fosile je našla Nopčina sestra koja se, uz brata, interesovala za geologiju. A njen brat je u to vreme, za potrebe Habsburškog carstva, kartirao Crnu Goru i severnu Albaniju (naši geolozi-kartirci su pokušavali da dopune te karte Crne Gore, ali Nopča nije propustio ni najmanju pojavu a da je ne ucrta na svoju kartu). Pošto je upoznavanje dinosaura tada bilo u povoju, Nopča je opisao nalaz svoje sestre i uveo novu visoku taksonomsku jedinicu za oklopljene dinosaure.

Drugi značajan nalaz u Rumuiji su brojna gnezda sa dinosaurskim jajima. U doba dinosaura to je bila osunčana peskovita padina pored reke. Na nju su ženke dinosaura polagale jaja i ostavljale ih suncu da ih izleže. Međutim, reka je povremeno znala da nadođe, poplavi obalu sa gnezdima i zatrpa je slojem mulja. Danas tu livadu seče potok, a slojevi sa gnezdima su tektonskim pokretima veoma nagnuti. Tako potok seče veći broj slojeva sa gnezdima u kojima su ljuske jaja, neizlegli dinosauri u različitim stadijumima razvoja, itd.Nije iskuljučeno da se i kod nas, u produžetku Karpata, nađu ovakvi fosili.

N. Krstić, D. Đurić