NAUKA KAO žIVOT

Pripremio: Miloslav Rajković

Akademik Milorad Ekmečić, istoričar, professor Univerziteta u Beogradu

Apologija dugog trajanja

Među piscima srpske istorije akademik Milorad Ekmečić (Prebilovci 1928) stoji u prvom redu, usudili bismo se reći, i na prvom mestu. Kako je to negde Gete rekao za Didroa, Ekmečić je Ekmečić, jedinstvena ličnost. Svojim delom, u kome se prepoznaje upravo didroovski “vitalni napon i polifonija svesti”, on se visoko izdigao iznad opšteg stanja duha u jugoslovenskoj i srpskoj istoriografiji komunističke epohe, smelo krčeći put vlastitom shvatanju istorije i naučnog metoda u saznavanju prošlosti. Imali smo izuzetne istoričare ali niko od njih nije našu istoriju prožeo “evropskim sadržajima” kao autor dela Stvaranje Jugoslavije 1790-1918 i Dugo kretanje između klanja i oranja/Istorija Srba u novom veku (1492-1992).

Hora za sintezu

Stvaranje Jugoslavije i Dugo kretanje, njegova poslednja, testamentarna knjiga srpskom narodu i istorijskoj nauci, puna blistavih naslućivanja (“Svuda gde nisam stvar doveo do kraja, rekao sam zadatak je budućih istraživanja”), dve su karijatide u naučnom delu ovog u svetu cenjenog profesora opšte istorije na Univerzitetu u Sarajevu, a potkraj radnog veka u Beogradu. Njemu samom je bila veoma važna “druga knjiga”, Ratni ciljevi Srbije 1914, u kojoj je prvi put izneo tezu o Prvom svetskom ratu kao religioznom ratu na Balkanu. “Bio je to nezahvalan i težak posao tačno onoliko koliko je teško i nezahvalno pokušavati da se koriguju javna mišljenja formirana na predrasudama”, veli.

Radovi iz istorije Bosne i Hercegovine XIX veka, Srbi na istorijskom raskršću, Ogledi iz istorije, Revolucija 1848. i Balkan, Dijalog prošlosti i sadašnjosti, ogledi iz metodologije i mnoštvo rasprava rasutih po časopisima, polemički spisi, prikazi, kritiički osvrti, samo upotpunjuju sliku Ekmečićevih tematskih i problemskih interesovanja. Ekmečić se ne kloni da svoja naučna stanovišta i intelektualna uverenja javno saopšti (Budvanska beseda) ili u intervjuima. U “Književnim novinama”, 1985, skreće pažnju da “nemamo pisanu istoriju genocida kao naučno delo” i da smo “jedina zemlja u svetu koja još nije tačno prebrojala svoje mrtve iz rata 1941-1945”.

Treće izdanje Treće izdanje knjiga Dugo kretanje između klanja i oranja biće obimnije zanova saznanja. Prvo se odnosi na tursko osvajanje Beograda, 1521, iz dela Dubrovčanina Ludovika Crijevića Tuberona, štampanom 1603, na latinskom, koje nikada nije prevođeno na srpski. Crijević sa simpatijama piše o Srbima, a pape naziva pogrdnim imenima, zbog čega je knjiga u Vatikanu bila dugo zabranjena. “Knjigu ću dopuniti i novim saznanjima o razlozu Staljina i Tita, kao i o Blagoju Nešikoviću, koja pruža studija Anatolija Janikijeva, do koje sam došao u Moskvi godinu i po posle drugog izdanja. Autor zaključuje da je Tito hteo da bude glavni vođa komunističkog pokreta na Balkanu. Treći dodatak se odnosi na poreklo ideje o radničkom samoupravljanju koje je prvi pokušao da uvede rodonačlenik fašizma D'Anuncio na Rijeci. Izašle su i knjige o zakonodavnoj delatnosti u Prvom srpskom ustanku i o knezu Pavlu. Ova druga otkriva da bi Hitler okupirao Jugoslaviju i da nije izvršen udar 27. marta, kao što je dosadašnja istoriografija mislila. Nemački ambasador u Moskvi je saopštio izričit Hitlerov stav da će posle potpisivanja pakta doći do preuređenja Jugoslavije, Hrvatska bi postala protektorat Italije. Musolini je mislio da Srbi treba da dobiju Dubrovnik”.

U ovom intervjuu je najsažetije definsao svoju tezejevsku pustolovinu u beskrajnom lavirintu istorijskog istraživanja. “Kada se jednom počne rovati, onda sve svetlosti na izlazu iz tunela bivaju samo kratkotrajne varke koje vas ohrabruju da izdržite... Ja sam počeo da rastem u vreme kada su svi videli da je osnovna bolest naše istorijske nauke – carevanje malih studija, pisanih na osnovu ograničenog broja arhivskih dokumenata i još ograničenije teme. Nešto svuda prisutna ideologija, a nešto nesposobnosti, su uticale da se niko nije ohrabrivao na naučnu sintezu”.

Ponudu da sa Ćirkovićem, Božićem i Dedijerom piše Istoriju Jugoslavije (1972) za američkog izdavača bila je prava hora za sintezu. “Bio je to svojvrstan test moje naučne zrelosti. Hteo sam da pišem jednu modernu istoriju našeg XIX veka, kako se dotad nije pisalo, u kojoj bi se ukratko prikazivala cela prošlost, bez obzira kako će to ljudi čitati”, kaže. Ekmečićev prilog je izazvao lavinu osporavanja, pre svega hravtskih i muslimanskih istoričara (taj “organizovani poduhvat” je inicirao, kako je kasnije doznao, Vladimir Bakarić), i najveću naučnu polemiku koja je ikad vođena u tadašnjoj Jugoslaviji jer je o nacionalnom pitanju progovorio na način koji se nije slagao sa zvaničnom politikom. Odgovor prof. Ekmečića na neke kritike štampao je “Jugoslovenski istorijski časopis,” čiji je urednik bio Radovan Samardžić. “Ćosić mi je”, seća se, “ javio da je moj tekst izazvao prelom u gledanju monogih intelektualaca, a pesnik Matija Bećković ga je nosio po gradu i svetu čitao. Bila je to prekretnica u mom naučnom radu”.

Stvaranje Jugoslavije je napisao, kako je na njenoj promociji rekao, “za inat”, i njen nastanak se ne može razumeti bez ove burne predistorije. “Nisam se mogao pomiriti sa temeljitom osudom zagrebačkih profesora, mojih kolega, a i mojih profesori (J. Šidak) ‘Istorije Jugoslavije', posebno mog dela. U oceni istorije Jugoslavije ja sam, ipak, došao do nekih saznanja (da su Crnogorci izmišljena nacija, da je nacija kod nas jedna verska kategorija) koja sam saopštio. Kada je kasnije došlo vreme da nešto ozbiljnije radim, vratio sam se ovoj temi. Na osnovu materijala koji sam imao i ubeđenja koja sam ranije formulisao “.

Knjigu o dva veka stvaranja jedne države, koja je na kraju bila “Pirova pobeda srpskog naroda”, smatrao je delom koje “čovek jednom u životu napiše, pa onda izgori”, svojim “životnim delom”. Ono nije “samo sinteza naše istorije, nego i istraživanje o drugačijim rešenjima”.

Ekmečić sagledava istoriju u “perspektivama dugog trajanja”, kako su to činili Ranke, Mišle ili u istoriji književnosti E. R. Kurcijus. Tim tragom stižemo do Brodela. “Čitao sam sve što je Brodel napisao i njegovo glavno, nedovršeno delo Identitet Francuza. Mislim da je Fernan Brodel na mene najviše uticao sa tezom o procesima dugog trajanja u kojima se formira nacionalna svest. Stoga i moja knjiga Dugo kretanje govori o tim dugim procesima kod Srba, s tim što su oni u nas veoma iseckani, jer je ovo područje permanentnih sukoba, poprište svetske istorije”.

U knjizi govorim i o kroatizaciji Srba katolika i stvaranju hrvatske nacije u Bosni. Taj process je uspešno okončala stranka braće Radić. Ja sam o tome prvi put slušao od prof. Šidaka, kao student. Šidak to nigde nije napisao i njegov usmeni iskaz nije bio moj glavni argument za izrečeni zaključak nego sve što sam od tom procesu znao a on teče od XVI veka”.

-Verska netolerancija je na ovom prostoru i pre XV veka, kako inače misli S. Novaković, stvorila od religije vododelnicu nacija. To je moja originalna teza, koja se nije slagala sa vladajućom politikom o nacionalnom pitanju. Rad “Nacionalni identitet, sintetičke nacije i budućnost demokratije” je pokušaj “dublje naučne analize fenomena nacije kao ćelije moderne demokratije” .

Dugo kretanje izemeđu klanja i oranja je drugi zvezdani uzlet Ekmečićevog “traženja smisla u besmislu istorije” i naučne ingenioznosti. “Smisao prošlim događajima ne daju istoričari već budući događaji”, veli. Ova knjiga nije pisana samo za ovo vreme i za današnjeg čitaoca

- Mislim da će ona u budućnosti, kaže, imati više značaja nego što ga sada ima. To nije stvar o kojoj se pišu feljtoni, nego jedna ozbiljna knjiga. Predavao sam opštu istoriju novog veka, ali sam uvek obraćao pažnju na sve ono što se odnosilo na istoriju srpskog naroda. To je moje životno delo, značajnije od Stvaranja Jugoslavije. Sve što sam napisao napisao sam bez uvijanja i bez ikakvih uvreda. A napisao sam sve ono što smatram istorijskom istinom, na način koji mora da je svojstven istorijskoj nauci – da govori naučnim jezikom i dokumentovano.

Ekmečić na fevrovski način “prisno” doživljava istoriju. U Stvaranju Jugoslavije on našeg čoveka XIX veka naziva “jadnim”, jer neprestano “živi u susedstvu smrti”. Fevr naziva “jadnim” ljude koji su živeli u razdoblju posle 1560, jer su bili izloženi svim mogućim udarcima sudbine. “Ja istoriju volim, ona je bila moja životna karakteristika od mladosti, nekoliko decenija. Po vasceli dan sam provodio u arhivima. Pod stare dane, kada ne mogu da idem po bibliotekama, istorija mi je velika radost. Za mene je bavljenje istorijom otkrivanje istine. Prava je istorija samo ona u kojoj autor dolazi do novih zaključaka, određenih otkrića u dokumentima koja mu to nametnu i on ne sme da ih prećuti. U Dugom kretanju obradio sam jedan dug period na način na koji dosad nisam radio”.

Naslov je posudio iz Andrićevog prikaza jednog književnog almanaha, u kome o pesmi Beli kralj (P. Slepčevića) kaže da je “kao nikad dosad u jednoj jedinoj pesmi” dana “tako umetnički i jednostavno ona kobna linija srpske historije što se bez prestanka kreće između klanja i oranja” (Književni jug knj. III, 1919, 230), izbacivši reč kobna.

- Niko bolje od svih savremenika odmah posle 1918, piše Ekemečić, nije izrazio svoje životno razočaranje novostvorenom državom i društvom, kao mladi pesnici... Naročito je to karaketeristično za intelektualce koji su od detinjstva smatrali da pripadaju srpskom narodu, a bili katoličke vere, kao Ivo Andrić, Tin Ujević (2008, 396).

Demografska istorija

Svaki Ekmečićev rad daje nešto novo ili poznate činjenice tumači na originalan način (“Evropska pozadina ‘Načertanija” Ilije Garašanina 1844, “Pokušaj periodizacije i definicije Istočnog pitanja”). “U članku U traganju za filozofijom istorije Slobodana Jovanovića uložio sam mnogo truda da pronađem Jovanovićevu filozofiju istorije, šta u njegovom delu o kralju Aleksandru Obrenoviću znači pojam ideja sile. Srbofobija i antisemitizam je Ekmečićevo predavanje u Društvu srpsko-jevrejskog prijateljstva. Ta grčka reč, veli, danas ne znači strah od nekog, nego isključenje iz društva. Antisemitizam je jedna fobija. Lord Solsberi je objašnjavao Bizmarkovom ambasadoru u Carigradu zašto Britanci imaju fobiju prema Rusima i slovenskim balkanskim narodima. “U Britaniji je ranije postojala papofobija, isključenje katolika, pričao je lord, koju od Krimskog rata smenjuje rusofobija. Hteli mi to ili ne moramo da vodimo računa da je to stav britanskog mnjenja”. U svim katoličkim zemljama na Zapadu u kojima je postojao antisemitizam srbofobija danas ima sličnu funkciju iako ti ljudi ništa ne znaju o Srbiji. Uvek se nova fobija stvara na osnovama ranijih fobija.

U Apologiji demografske istorije Ekmečić postavlja pitanje kakva je korist istraživanja u ovoj oblasti. “Pre svega”, kaže, “ona su najuže vezana za pojam ‘totalne istorije', po kojoj obim stanovništva, njegova gustoća, tenedencije rasta i padanja predstavljaju sastavni deo materijalnog života čoveka. To je osnova procesa ‘dugog trajanja' koji su jedan od ciljeva moderne nauke”.

U našoj istoriografiji nema autobiografskijeg naslova jednog naučnog dela od Ekmečićevog Dugog kretanja. U njemu se ogleda i piščev život, od rodnih Prebilovaca, Čapljine u kojoj je proveo detinjstvo, u kome gubi oba roditelja, Konjica gde je dočekao rat kao partizanski kurir, mostarske gimnazije do bekstva iz Sarajeva maja 1992. Ustaše su mu ubile oca Iliju, upravnika čapljinskog radničkog doma, pristalicu socijaliste Živka Topalovića, čije reči: “Ovaj mali će mi ići na fakultet” nikada nije zaboravio, a majku Kristinju (rođenu Zurovac) streljali Nemci. U Prebilovcima je od ustaša stradalo 78 njegovih Ekmečića (koji su se do kraja XVIII veka prezivali Dragićević i uvek živeli u zaseoku Grlić). U Sarajevu je na početku građanskog rata, u kući na Breki, bio zatočen 47 dana, tri puta hapšen i mučen od pripadnika “Zelenih beretki”. U tim trenucima bio je najprisluškivaniji srpski intelketualac. Sa sinom Ilijom i suprugom Milenom je zauvek morao da napusti grad. Žali za jednom malom knjižicom-letkom, koju je kao student doneo iz Zagreba, u kojoj američke i britanske vlasti zabranjuju ustašama i domobranima da se naseljavaju u Velikoj Britaniji i SAD. Znači da to nije bio samo srpski stav prema njima.

Oslobođen velike mature, hteo je da studira filozofiju i postane književnik. Tadašnji ministar prosvete u BiH Ante Babić, Andrićev zemljak iz Dolca (“najčestitiji čovek koga sam u životu poznavao”), mislio je drugačije. Bez roditelja morao je da studira šta su drugi hteli. Prof. Babić će ga dovesti na Filozofski fakultet za asistenta. Bio je najmlađi docent i najmlađi profesor na fakultetu. Put istoričara je, ipak, počeo s prvim velikim životnim razočaranjem pošto se posle upisa vratio u selo. “Prebilovčani su uvek verovali da sam obdaren, a kada sam rekao da ću biti istoričar najednom su se pokunjili. Jedan veli: ‘Šteta što pamet nisi iskoristio za nešto bolje, bio bi dobar lekar'”.

Postao je nešto više od “dobrog lekara”, pisac dve najbolje knjige: o istoriji Jugoslavije i istoriji Srba u novom veku.

Miloslav Rajković