MEDICINA

Pripremio: G.T.

Profesor dr Branislava Milenković

Aerozagađenje i dečja pluća

Čist vazduh - zdravo potomstvo

Profesor dr Branislava Milenković

U zimu 1952. godine, hladna magla spustila se na London, primoravši njegove stanovnike da troše više ogreva nego obično. Naglo povećano zagađenje vazduha, pogoršano velikom vlažnošću, isprva nije izazvalo paniku u gradu naviknutom na tešku maglu. Ali, u sedmicama koje su usledile pokazalo se da je to aerozagađenje, i danas poznato kao “Veliki londonski smog iz 1952.”, usmrtilo ili ubrzalo smrt oko 12.000 stanovnika grada, i to uglavnom najmlađih, najstarijih i onih koji su imali neke respiratorne probleme.

Više od pet decenija se pouzdano zna da aerozagađenje može da ima letalni potencijal, kao što se zna i da ometa pravilan razvoj dečjih pluća, da je (pasivno) pušenje zapravo život u intenzivnom aerozagađenju, da trudnice koje puše rađaju decu čiji su disajni putevi slabije razvijeni pa ona češće doživljavaju respriratorne infekcije, astmu i druge plućne bolesti. Profesor dr Branislava Milenković, načelnica Prvog kliničkog odeljenja Instituta za plućne bolesti i tuberkulozu KCS i vanredni profesor beogradskog Medicinskog fakulteta, ukazuje i na tek nedavno dokazanu činjenicu - da prenatalno aerozagađenje ima ozbiljne posledice po razvoj pluća fetusa i novorođenih beba.

Znak za uzbunu

Nedavno su objavljeni rezultati jednog švajcarskog istraživanja - inače prve relevantne studije koja je povezala aerozagađenje i razvoj dečjih pluća, odnosno razvoj pluća fetusa i odojčadi - kojim je nedvosmisleno pokazano da je aerozagađenje uzrokovalo zapaljenja u disajnim putevima mališana obuhvaćenih studijom. Njihove majke su praćene još u trudnoći, a novorođenčad su pregledana u pet švajcarskih regiona sa vrlo različitom zagađenošću. Tokom spavanja merena je plućna funkcija posredstvom količine izdahnutog vazduha i količine azot-monoksida u njemu. Istraživanje je utvrdilo jasnu vezu između prenatalne izloženosti pluća fetusa vazdušnom zagađivaču azot-dioksidu i postnatalno detektovanih nivoa azot-moniksida kod ispitivanih beba.

Zagađenje vazduha i opšti mortalitet Dokazano je da u periodima aerozagađenja raste smrtnost najmlađeg (bebe i mala deca) i najstarijeg stanovništva, i osoba sa hroničnim bolestima bez obzira na njihovu prirodu. Smanjenje ili eliminisanje aerozagađenja, drugim rečima, produžava život. To je pokazala i jedna skorašnja američka studija koja je, tokom poslednje dve decenije, pratila rezultate promene kvaliteta vazduha u desetinama gradova SAD. Kontinuirano smanjivanje aerozagađenja u 51 američkom gradu, uključujući Vašington, prema procenama stručnjaka, produžilo je očekivani životni vek njihovih stanovnika za pet meseci.

Gas azot-monoksid je, napominje prof. Milenković, važan signalni molekul i ključni pokazatelj zapaljenja u disajnim putevima, zato što ga stvaraju upravo ćelije koje učestvuju u inflamaciji. Može se relativno lako detektovati u izdahnutom vazduhu. Švajcarska studija je kod beba koje žive u sredini sa većim aerozagađenjem - a koje su mu bile izložene i u majčinoj utrobi - u izdahnutom vazduhu registrovala povišene nivoe azot-monoksida, čime je istraživanjem prvi put dokazano da u disajnim putevima odojčadi izložene zagađenom vazduhu nastaju zapaljenja.

Zapaljenje je, kako objašnjava prof. Milenković, prirodna reakcija organizma na neku draž. Reagujući, na primer, na opekotinu ili neki hemijski nadražaj, organizam na ugroženo mesto šalje odbrambene ćelije koje treba da spreče dalje širenje oštećenja. Inflamacija je važan odbrambeni mehanizam, ali samo do određene mere jer aktiviranje prevelikog broja odbrambenih ćelija rezultira time da njihovi inače korisni medijatori postaju štetni po organizam.

Prof. Milenković dodaje da je, uz količinu izdahnutog azot-monoksida, kod odojčadi merena i frekvencija disanja, pa je ustanovljeno da bebe, čije su majke trudnoću provele u većem aerozagađenju, imaju veći broj respiracija, odnosno veći broj disajnih ciklusa u minutu, što znači da su prinuđene da brže dišu, a to je još jedan pokazatelj da njihovi disajni putevi nisu dovoljno razvijeni. Kakve posledice može da ima to što se disajni put, zbog oštećenja, slabije razvija i biva uži no što je normalno, govori činjenica da smanjena ili nedovoljna respiracija neminovno oštećuje i razmenu gasova u plućima, a smanjeni unos kiseonika nepovoljno utiče na svaku ćeliju organizma.

Za razliku od posledica o kojima se pouzdano zna i koje upućuju na neophodnost preventivnog delovanja, mehanizmi pomoću kojih aerozagađivači izazivaju oštećenja disajnih puteva nisu svi poznati. Uglavnom su identifikovani samo mehanizmi njihovog direktnog delovanja na sluzokože - pri kraćem izlaganju ili kontaktu sa manjom količinom zagađivača vazduha, dolazi do direktne iritacije koja se manifestuje “grebanjem” u grlu, kašljem, curenjem iz nosa, dok duže i intenzivnije delovanje aerozagađenja izaziva zapaljenja i trajna oštećenja disajnih organa.

Bolje sprečiti nego lečiti

Da li je moguće popraviti štetu koju aerozagađenje nanese disajnim organima? Dr Milenković kaže da već nastalo oštećenje, u obliku formiranja vezivnog tkiva, odnosno “ožiljka” u disajnim putevima, ostaje kao trajno i, prema postojećim saznanjima, ne može se “izbrisati”, ali da se dalje napredovanje bolesti može zaustaviti ukoliko se pacijent skloni od iritansa.

Profesor dr Branislava Milenković

Izbegavanje aerozagađenja je posebno važno za osobe koje boluju od hroničnih plućnih oboljenja. Jedno od njih, vrlo učestalo, od koga u velikom broju oboljevaju i deca, jeste astma. Astma se manifestuje povremenim tegobama između kojih je pacijentu bolje. Ali, s obzirom na činjenicu da u tom oboljenju dominira zapaljenje, aerozagađenje pogoršava prognozu bolesti.

Vrlo je značajno da roditelji astmatične dece ne puše, odnosno da deca borave u sredini oslobođenoj od aerozagađenja, da ne odlaze u zadimljene prostore. U vreme kad nije bilo odgovarajućih medikamenata, astma je lečena isključivo klimatskom terapijom - često i preseljenjem čitave porodice na selo ili na more, jer se iskustveno znalo da sklanjanje iz nepovoljne sredine, pogoduje održavanju postojećeg stanja i sprečavanju dalje progresije bolesti.

Ističući da je preventivno delovanje danas posebno važan aspekt medicine, prof. Milenković podseća da disajni putevi fetusa i novorođenčadi imaju svoj period razvoja kao i svi drugi organski sistemi, te da rana oštećenja aerozagađenjem ometaju njegov pravilan razvoj. Sve to, opet, ima dalekosežne posledice po ukupan kvalitet života - što su deca češće bolesna, što su češće van škole, uspeh im je slabiji, i izrastaju u manje produktivne ljude, uglavnom depresivne i nezadovoljne sobom.

Opšta prevencija aerozagađenja način je da se spreče takve posledice. Naša zemlja usvaja odgovarajuće zakone koje tek treba da primeni, a u svetu već decenijama najbolje rezultate na tom planu beleži pokret “zelenih”. Borbi protiv aerozagađenja je snažan podstrek dala ona već pomenuta ekološka katastrofa u Londonu, koja je još sredinom prošlog veka izmenila stav prema problemu zagađenju vazduha.

G.T.

Aerozagađivači

Postoji mnoštvo aerozagađivača i bezbroj njihovih kombinacija, ali se ipak izdvajaju neki za koje se zna da nanose najveću štetu ljudskom zdravlju i prirodi. Za najopasnije se smatraju ugljovodonici, prizemni ozon (O3), ugljen-monoksid, azot-dioksid, sumpor-dioksid i čvrste čestice (dim, čađ, prašina).

Ugljovodonici (metan, etan, propan, butan, metil, etil...) su sporedni proizvodi industrijskih procesa, a sa stanovišta aerozagađenja su najvažniji oni gasoviti i isparljivi. U atmosferi mogu biti prisutni u velikom broju - u urbanim sredinama ima ih više od stotinu - a emituju ih i u gradovima vrlo prisutni klima i uređaji za rashlađivanje, i razni sprejovi. Jedan od najvećih emitera ugljovodonika je zapaljena guma.

Sumpor-dioksid je uglavnom produkt sagorevanja fosilnih goriva (uglja), a otrovna jedinjenja azota nastaju u energetskim postrojenjima, proizvodnji najlona, u otpadnim materijalima i otpadnim vodama i u automobilskim izduvnim gasovima. Ugljen-monoksid (CO ) je jedan od najrasprostranjenijih atmosferskih zagađivača, a njegovi glavni izvori su motorna vozila, sagorevanje čvrstih, tečnih i gasovitih goriva, industrijski procesi.