KULTURNA BAŠTINA

Pripremila: Ljerka Opra

Svedočanstvo u prilog Milankovićeve teorije klime

Praistorijski CD

Lice koluta

Naličje koluta nema svoju prostornu orijentaciju.Likovnom kompozicijom dominira oktagonalni venac koji označava ciklus od četiri godine. Osnovu likovne strukture naličja koluta čine: 1. tamni trougao, određen sa 3 perforacije, čije stranice označavaju: kratkodnevicu, ravnodnevicu (koja seče jedno Sunce), dugodnevicu 2. oktagonalni venac od koga su ka ravnodnevici usmerena 2 žljeba koja ukazuju da Sunce dva puta u godini prolazi kroz ravnodnevicu; 3. tri odsečka kruga na kojima se nalazi 7; 13, 22 perforacije

Polazeći od Milankovićevog principa o zavisnosti klime od astronomskih parametara, saznaje se da se u prošlosti značajno menjala klima u Podunavlju, oko 45. uporednika. To nameće pretpostavku da je poslednja velika promena u tom predelu uticala na nastanak autohtonog kulta Sunca. Prema njoj, u mitološkim obredima su upućivane molbe božanstvu ili božanstvima Sunca da se ne vrati vreme hladnih i kratkih leta. Budući da je klima podložna varijacijama, u skladu sa njima verovatno su varirali i obredi. Iz toga sledi pretpostavka da je osnovu kulta činilo znanje o prividnom kretanju Sunca i osobinama klime koja neposredno zavisi od te pojave.

Milankovićev metod nudi kao logično rešenje pretpostavku da su ljudi u praistoriji, živeći u skladu sa prirodom, stalnost osnovnih osobina klime i njeno variranje utvrđivali po stalnosti/variranju smene toplog i hladnog dela godine u odnosu na polugodišta, od kojih je u jednom bila dominanta dugodnevica a u drugom kratkodnevica. Dan od koga ne bi trebalo da bude mrazeva je, verovatno u okviru kulta, bio značajan koliko i kratkodnevica i dugodnevica. Stalnost odnosa ova tri dana je verovatno bila garancija stalnosti klime i dobrih uslova za opstanak.

Ovo upućuje na postojanje kultnog kalendara čije postojanje potvrđuje empirijski kanon osunčavanja koji se uočava na autohtonim antropomorfnim figurinama srednjeg bronzanog doba, pronađenim na lokalitetima u okolini Đerdapa. Taj empirijski kanon osunčavanja u celini je izložen na glinenom kolutu sa lokaliteta Najeva ciglana, kod Pančeva. Utvrđeno je da se u srednjebronzanom dobu tu nalazilo naselje koje je pripadalo Pančevačko-omoljskoj fazi Vatinske kuture. Starost naselja, a to znači i koluta, procenjuje se na 3500-3700 godina. Čuva se u praistorijskoj zbirci Narodnog muzeja u Beogradu pod inventarskim brojem 3053. Prečnik mu je oko 11 cm, a ornamentisan je sa obe strane. Likovne kompozicije na njima imaju numeričku strukturu i logička veza između te dve slike ide preko 13 perforacija od ukupno 45 koliko ih se nalazi u obodu koluta. Jasno se uočava da one na obe strane označavaju 13 meseci godine.

Spoljašnji krug vremena

Na prednjoj strani je grupa od 17 perforacija, međusobno razdvojenih ubodnim tačkama, dok između preostalih 28 nema nikakvih znakova. Broj grafičkih elemenata iza 13 perforacija, sdesna nalevo, označava redni broj dana u sedmici kojim je otpočinjao mesec svakih 28 godina. Taj ciklus je na poleđini označen kao 7 četverogodišnjih ciklusa i, na licu u obodu, kontinuiranim nizom od 28 perforacija. Na osnovu toga obodni pojas na toj strani mogao bi se označiti kao spoljašnji krug vremena. U njemu pažnju privlači ubodna tačka iza 15. perforacije, druge po redu iza one kojom je označen 13. mesec. Ta tačka je smeštena na prečnik koji razdvaja sivo-oker obojenu prednju polovinu koluta od oker-oranž polovine. Na blago ispunjenoj sredini duž tog prečnika postavljeni su gornji deo levog krila i desna noga ptice (orao?) koju arheolozi tumače kao simbol Sunca.

Kako se Sunce prividno kreće od istoka ka zapadu, orlovim položajem je orijentisana ta strana - prednja/lice - tako da se istok nalazi ispod njegovih nogu, zapad iznad, sever desno, a jug levo od njega. Oker-oranž polovina označava toplu polovinu godine na severnoj hemisferi, te ubodna tačka iza 15. perforacije označava srednji dan godine, a perforacija mesec u koji pada taj dan. Prema položaju tačke kojom je označen, reklo bi se da nije pripadao nijednoj polovini. Tako je svaka polovina godine imala 182 dana, koliko se dobije kada se Milankovićeva kalorična polugodišta svedu na ceo broj dana a ostatak zaokruži kao jedan izdvojen dan.

Aksiom o srednjoj klimi Milutin Milanković: „Zemlja ima, pored svih raznolikosti pojedinih godina i njihovih prinosa, svoju srednju klimu koja se, kao što pokazuju prikupljeni istorijski podaci, nije osetno promenila u toku vekova.“ Ovaj, Milankovićev, aksiom dozvoljava da se praistorijska podela godine na 10 perioda primeni na 20. vek.

Da li je srednji dan godine padao između toplog i hladnog polugodišta ili obrnuto, može se utvrditi po položaju početka godine označenog orlovom desnom nogom. Ispod nje se nalazi ulaz/izlaz sa petlje na kojoj je smešteno 116 ovalnih uboda. Kako petlju obavijaju obodne perforacije kojima su označene godine i meseci, nju treba prihvatiti kao petlju vremena koja sadrži 116 dana. Unutar ove petlje smešten je venac vremena načinjen od 13 meseci. Budući da se u Podunavlju Sunce uvek prividno kreće od istoka ka zapadu preko juga, tako su i meseci poređani u vencu vremena. Ulazom/izlazom sa petlje vremena označen je u vencu vremena početak prvog meseca. Na osnovu ovoga se saznaje da je petljom vremena od 116 dana posebno naznačen period na početku godine, te je po njegovom isteku do kraja polugodišta preostajalo 66 dana.

Prsten i petlja vremena

Između venca vremena i orla smeštena su tri koncentrična pojasa. Venac vremena okružuje pojas koji liči na prsten u kome se nalazi 50 ovalnih uboda, koji po analogiji sa ostalim ubodima označavaju 50 dana pa ga treba nazvati prsten vremena. Prečnik koluta na kome se nalazi leva orlova noga i gornji deo desnog krila na oker-oranž obojenom delu koluta seče venac vremena po sredini 9. meseca. Sredina tog meseca je naglašena i razlikuje se od sredina ostalih meseci - liči na krunu. Utisak krune stvara taj deo venca koga kao da podržavaju tri ovalna uboda postavljena na prstenu vremena. Ta kruna se može nazvati krunom vremena i po tome što je smeštena u oranž obojen deo koluta pa se zaključuje da je njom označena dugodnevica. To znači da je godina otpočinjala hladnim polugodištem, koga je od toplog delio srednji dan godine.

Po načinu kako su na kolutu postavljeni kruna i prsten vremena, zaključuje se da je prsten činio srednji deo petlje vremena, i to u toploj polovini godine. Tako se saznaje da je i toplo polugodište otpočinjalo svojom petljom vremena od 116 dana. Kako prstenu vremena u p?tlji prethodi period od 33 dana, a i toliki period ga sledi, to je taj broj dana verovatno bio mera vremena po čijem isteku su se menjali uočljivi efekti Sunca. To znači da i deo polugodišta od 66 dana treba posmatrati kao dva perioda od 33 dana. Sasvim je očito da period od 50 dana u petlji vremena toplog polugodišta označava 50 dugih letnjih dana. Analogno tome, taj period u hladnom polugodištu označava 50 dugih noći.

Dakle, preko tri dela godine - dva polugodišta i srednjeg dana, trodelnih polugodišta sačinjenih od petlje vremena i dva dela po 33 dana, trodelnih petlji vremena u kojima po jedan period od 33 dana prethodi a jedan sledi prsten vremena - saznaje se da su praistorijski ljudi Banata osnovne linije osunčavanja, osvetljavanja i osobine klime raščlanili na deset obeležja. To im je omogućilo da lako i pouzdano prate stalnost i promene svake pojave neposredno zavisne od Sunca. Kada se tok osunčavanja 20. veka posmatra po ovim periodima, može se odrediti u koje doba godine je padao početak praistorijske godine, a da se ne razmatra detaljno praistorijski kalendar utkan u likovnu konstrukciju koluta. To je i način da se utvrdi da li se i na 17-15. vek stare ere odnose sledeće reči Milutina Milankovića: „Zemlja ima, pored svih raznolikosti pojedinih godina i njihovih prinosa, svoju srednju klimu koja se, kao što pokazuju prikupljeni istorijski podaci, nije osetno promenila u toku vekova“.

Hladna i topla praistorija

Ako se pođe od činjenice da se maksimum osunčavanja, u vreme nastanka astronomske teorije klime, 25. novembra premeštao sa 36. uporednika u južni polarni krug a 17. januara vraćao na taj uporednik, logično je da početak hladnog prstena vremena treba postaviti da pada 26. novembra. Pošto je praistorijska godina otpočinjala 33 dana ranije, početak praistorijske godine u kalendaru 20. veka padao je 24. oktobra. Polazeći od tog datuma, 116. dan godine praistorijskog kalendara pada dan po Sretenju kada se, po narodnom verovanju, rešava sudbina nastupanja proleća. Pedeseti dan prstena vremena pada 14. januara, a poslednji dan hladne petlje vremena 16. februara. Prolećna ravnodnevnica, koja je u 20. veku padala 21. marta, u praistorijskom je padala 33. dana po isteku petlje vremena.

Spoljašnji krug vremena je podeljen na dva dela. Prvi deo čini kontinuirani niz od 28 perforacija, koje označavaju ciklus od 28 godina. Drugi deo čini 17 perforacija međusobno razdvojenih sa 37 uboda. Svih 17 označavaju mesece, a ubodi redni broj dana u sedmici. Prvih 13 perforacija sa desna na levo označava 13 meseci godine, a preostale 4 najznačajnija meseca godine.

Kraj hladnog praistorijskog polugodišta je padao 33. dana po prolećnoj ravnodnevici. To znači da je srednji dan praistorijske godine u kalendaru 20. veka padao 24. aprila. Prema tome 116. dan praistorijskog toplog polugodišta je padao u dan pre Preobraženja kada se, po narodnom verovanju, rešava sudbina hladnog dela godine. Prva 33 dana toplog polugodišta ističu 27. maja pa topli prsten vremena otpočinje 28. maja i traje zaključno sa 16. julom. U to vreme maksimum osunčavanja se nalazi u severnom polarnom krugu. Po praistorijskom kalendaru, kratkodnevica je padala u 60. dan godine, a dugodnevica u 60. dan po isteku hladnog polugodišta.

21 Sunce

U spoljašnjem krugu vremena 9. mesec je označen i 14. perforacijom iza koje se nalaze 4 uboda na osnovu kojih se saznaje da je dugodnevica u prvoj godini dvadesetosmogodišnjeg ciklusa padala u 4. dan sedmice. Na osnovu položaja dugodnevice zaključuje se da su praistorijska polugodišta pomerena u odnosu na Milankovićeva - kalorična. Na osnovu klimatoloških podataka Beograds?e meteorološke opservatorije, uočava se da se poklapaju sa hladnom i toplom polovinom godine, te bi se mogla nazvati klimatskim polugodištima. Pomeranje polugodišta je označeno oprečnim redosledom meseci spoljašnjeg kruga vremena u odnosu na venac vremena. Da bi se održao kultni položaj dugodnevice, kalendar je održavan. Na poleđini je 10. mesec označen kao kalibracioni, a na licu da se kalendar obnavljao u potpunosti po isteku 21. ciklusa od 28. godina. Broj 21 je označen na samom orlu kao 21 malo Sunce. Dakle, kalendar je mnogo stariji od 3500-3700 godina. Kalendar u kome se u potpunosti obnavlja raspored dana po datumima svakih 588 godina morao je nastajati milenijumima. Kada se, po pravoslavnom kalendaru, 1996. godina uzme kao poslednja godina 268. ciklusa od 28 godina i kalendar 1996/1997. godine uporedi sa kalendarom utkanim u likovnu kompoziciju koluta, dugodnevica pada u nedelju, što odgovara 4. danu praistorijske sedmice. Dakle, dan u koji je padala dugodnevica praistorijski ljudi su odabrali po zenitnom modelu.

Milutin Milanković je rad na astronomskoj teoriji klime zasnovao na aksiomu o vekovnoj stalnosti srednje klime. Klimatska polugodišta važeća u tekućem veku, a osnovana pre 35-37 vekova, taj aksiom prevode u aksiom o milenijumskoj stalnosti srednje klime. To je indirektna potvrda da su osnovne crte klime određene osunčavanjem, odnosno astronomskim parametrima Zemlje.

Dobri rezultati konfrontiranja Kanona osunčavanja sa praistorijskim empirijskim kanonom osunčavanja, zapisanim na kolutu iz Najeve ciglane, astronomsku teoriju klime dovode u ravan ključa za razumevanje celokupnog kulta Sunca nastalog i razvijenog u Srednjem Podunavlju.

Ljerka Opra