TEMA BROJA - JEZICI

Pripremio: M. Rajković

SRPSKI JEZIK NEKADAŠNJI I SADAŠNJI

Ime Srbi, kao naziv za jedan deo Slovena, veli prof. Aleksandar Loma,arheolog jezika i duhovne kulture, sigurno je postojalo u VII veku (Fidegard, Porfirogenit) „ali ništa ne znamo o njihovim dijalekatskim crtama“. Ni kako su ti naši preci zvali svoj jezik. Crnorizac Hrabri obaveštava da Sloveni „ne imahu knjiga nego črtama i rezama brojahu i gatahu“.U vekovima koji su sledili, na balkanskoj raskrsnici puteva i „sukoba civilizacija“ Srbi su izgradili svoju državnu i crkvenu organizaciju, jezički i nacionalni identitet, dosežući u pojedinim epohama najviše duhovne visine. Postoje pisane političke, crkvene, književne istorije ali ne i pisana istorija ni starog ni savremenog književnog jezika. Belićeva „Istorija srpskohrvatskog jezika“ u dva toma ostala je u rukopisu, nezavršena.Akademik Milka Ivić, vodeći srpski lingvist, piše da „naš književni jezik ima svoj gotov lik i dug život iza sebe,koji je počivao ne na analfabeti nego na pismenom čoveku“. I pre i posle Vuka. Sa sociolingvističkog stanovišta, srpski je „istorijski utemeljen“ jezik.

Pavle Ivić u istoriji književnog jezika kod Srba vidi „tri nakrupnija zaokreta“ po domašaju promena i značaju koji su imali (Srpski narod i njegov jezik, SKZ, 1971). Prvi je zasnivanje pismenosti na ćirilometodijevskom dijalektu mesto na domaćem, krajem IX ili početkom X veka, drugi je smena srpske redakcije crkvenoslovenskog (spisi učenog bogoslova Gavrila Stefanovića Venclovića su njena „labudova pesma ... ali u jednom smislu i njena kulminacija“) ruskom (slavjanoserbskom) oko 1730. i konačno raskidanje sa ćirilometodijevskim jezikom i vraćanje na domaći u Vukovo vreme. Srpsku redakciju s kraja XII Ivić ne smatra „smenom“ već „izrastanjem“ iz ćirilometodijevskog kanona.

Za svoju misiju u Moravskoj, 863. „magistralni politički potez“ vizantijskog cara Mihaila, koji je stvorio „i slovensko hrišćanstvo i slovensku pismenost“ (Ivić: 108), Ćirilo i Metodije su stvorili prvu slovensku azbuku glagoljicu i njome ispisali svoje prevode bogoslužbenih tekstova. Jezik prevoda je bio slovenski dijalekt iz zaleđa njihovog rodnog grada, koji su nesumnjivo odlično poznavali. „To se ogleda u gotovo savršenom fonetskom ustrojstvu azbuke“, veli prof. Gordana Jovanović sa Filološkog fakulteta u Beogradu. „To je klasičan jezik stare slovenske pismenosti, bogoslužbeni jezik, u nauci zvani staroslovenski. Ništa ne znamo o tome kada su i kako Srbi prihvatili taj jezik. Od najstarijih sačuvanih slovenskih jezičkih spomenika s kraja X i početka XI veka Marijino jevanđelje, pisano glagoljicom, sa nekim odlikama štokavskih govora vrlo je važno za istoriju naše pismenosti“.

Do kraja XII veka javljaju se „sa sasvim jasnim obeležjima“ bugarska, ruska, srpska redakcija (ili „recenzija“) staroslovenskog jezika. Profesor Gordana Jovanović, koja u Institutu za srpski jezik SANU vodi projekat „Obrada starih srpskih pisanih spomenika i izrada Rečnika crkvenoslovenskog jezika srpske redakcije i Srpskoslovenskog jevanđelskog rečnika“, kaže da se u srpskoj redakciji „na praktičan način izražavaju glasovne tendencije starog srpskog jezika. Taj jezik neki jezikoslovci zovu crkvenoslovenski, neki staroslovenski srpske redakcije“.

___________________________________________________________________

NAUKA O SRPSKOM JEZIKU

Opisati pa propisati

Dr Sreto Tanasić

Srpska lingvistika je utemeljena u Vukovom Rječniku iz 1818. Tu je Vuk formulisao jezičku i prvopisnu revoluciju i odredio osnovicu našeg književnog jezika. Briga o jeziku, književnom i narodnom, biće osnovni cilj svih kulturnih inicijativa i pojedinaca (Mušicki, Tirol) i nacionalnih ustanova (Matica srpska) u prvoj polovini XIX veka. Društvo srpske slovesnosti, Srpsko učeno društvo i Srpska kraljevska akademija (kasnije SANU) postaviće kao prvi zadatak, kako to kaže akademik Irena Grickat-Radulović, „sistematizaciju jezičkog i književnog stvaralaštva“. U studiji Nauka o jeziku u delatnosti Akademije povodom stogodišnjice SANU, preštampanoj u zborniku „Šezdeset godina Instituta za srpski jezik SANU I“, I. Grickat je dala pregled sveg rada i rezultata na lingvističkom polju pri našoj najvišoj naučnoj ustanovi.

- Današnji prioriteti u proučavanju srpskog jezika, ne samo članova i saradnika SANU, ogledaju se u velikim i dugoročnim projektima Instituta za srpski jezik, među kojima posebno mesto, od osnivanja Instituta 1947, ima izrada velikog Akademijinog Rečnika. U okviru ovog posla iz Akademije su u Institut preneseni i časopisi za srpski jezik Južnoslevesnki filolog i Naš jezik, koje je uređivao Aleksandar Belić - kaže sadašnji direktor Instituta dr Sreto Tanasić.

Krajem prošlog veka, 1997, nastavlja dr Tanasić, na inicijativu pokojnog akademika Pavla Ivića, osnovan je Odbor za standardizaciju srpskoga jezika u kome su predstavnici svih srpskih univerziteta na kojima se studira srpski jezik, predstavnici SANU, CANU i ANRS, Instituta, Matice srpske i Srpske književne zadruge. Odbor se bavi jezičkim planiranjem i jezičkom politikom standardnog jezika i pokriva sve koji tim jezikom govore i pišu. Taj posao je danas teži nego kada je odbor osnovan jer je, u međuvremenu, i Crna Gora izašla iz jedinstvene države.

Odbor za standardizaciju je predložio Institutu i SANU opis sadašnjeg stanja u srpskom jeziku na osnovu najnovijih dostignuća lingvističke nauke. Srpski jezik se opisuje na svim nivoima, od gramatike i fonetike do fonologije, sintakse i leksike. Cilj projekta je da, slično drugim modernim evropskim jezicima, savremeni srpski jezik bude što iscrpnije opisan i što bolje normiran. Svaka velika norma treba da seldi iz unurtrašnje strukture jezika, ističe dr Tanasić.

Šta je dosad popisano i opisano?

- Akademik Ivan Klajn je dao dva toma Tvorbe reči u srpskom jeziku. Završen je prvi tom Sintakse srpskog jezika u redakciji akademika Milke Ivić a sada radimo na drugom tomu. Ove godine treba da se završi i, nadamo se, preda u štampu monografija Osnove fonetike i fonologije Dragoljuba Petrovića i Snežane Gudurić. Nedavno je objavljena knjiga Leksikologija srpskog jezika Rajne Dragićević. Obajvljena je ogledna sveska Srpskoslovenskog rečnika jevanđelja Viktora Savića a za štampu predat drugi tom Asocijativnog rečnika srpskog jezika (čiji su autri R. Dragićević. P. Piper i M. Stefanović) – navodi dr Tanasić.

Direktor Instituta za srpski jezik kaže da se srpski jezik izučava u svim značajnijim slavističkim centrima u slovenskim zemljama i u celom svetu. Kada je došlo do izdvajanja Hrvatske iz zajedničkog jezika, srpski jezik nije ništa izgubio, nikome ništa nije nepovratno dao i u mnogim krajevima i dalje se zove kako se i dosad zvao - srpski jezik. Ponegde, hrvatski i bošnjački. Hrvatska i Bosna i Hercegovina čine značajne napore da u pojedinim slavističkim centrima nametnu hrvatski i bošnjački kao savremene jezike koji se izučavaju. Meni se čini da naše Ministarstvo prosvete nije svesno koliki je značaj izučavanja srpskoga jezika u svetu. O ovom pitanju će morati da se govori i na nivou Vlade.

___________________________________________________________________

Dijalektološka istraživanja

Majdani narodnog blaga

Dr Slobodan Remetić

Za početke rada Akademijinog Instituta za srpski jezik vezani su prvi koraci na izradi Srpskog dijalekatskog atlasa. Taj posao nije obavljen ali je nedavno zasnovan zajednički dugoročni projekat SANU i Instituta pod nazivom „Dijalektološka istraživanja srpskog jezičkog prostora“ kao logičan nastavak davno započetih institutskih aktivnosti.

Prema rečima dr Slobodana Remetića, rukovodioca ovog važnog posla, minulo stoleće je zlatni vek srpske dijalektologije. U Evropi niko nije imao takva dva asa u nauci, kao što su bili Aleksandar Belić i Pavle Ivić, obojica dijalektolozi. Skinute su mnoge beline sa srpske dijalekatske karte, dobijeni vredni leksikografski prilozi, posebno sa terena prizrensko-timočke dijalekatske zone (Leksikološka istraživanja jugoistočne Srbije Nedeljka Bogdanovića, 1997, i Leksikografski postupci u dijalekatskim rečnicima jugoistočne Srbije Mirjane Ilić sa Filozofskog fakluteta u Nišu, 2005), onomastičari su istražili demografski najugroženije srpske oblasti (Kosovo i Metohija). Sada su istraživanja narodnih govora pojačana u krajevima u kojima je srpski etnikum u povlačenju ili je privremeno evakuisan. Uz domaće zadatke, srpski dijalektolozi decenijama uspešno sarađuju na međunarodnim poduhvatima iz lingvističke geografije (Opšteslovenski i Evropski lingvistički atlas).

„Narodni govori su neiscrpna usmena riznica podataka, nezaobilaznih i nezamenjivih u osvetljavanju važnih pitanja iz istorije jezika, lingvističke tipologije, etnoistorije i kulturnih međuticaja, zbog čega njihovo sistematsko i iscrpno ispitivanje daleko prevazilazi lingvističke okvire i isključivo lingvistički značaj, kaže naš vodeći savremeni dijalektolog.

- Dijalekti su majdani u čijim nedrima se čuva narodno blago - veli dr Remetić. Skidanje preostalih belina sa dijalekatske karte srpskog jezika, izrada Srpskog dijalektološkog atlasa, izrada pojedinačnih dijalekatskih rečnika i izrada celovitog Srpskog dijalekatskog rečnika četiri su glavna zadatka projekta na čijem je čelu.

Najvažnija ostvarenja srpskih dijalektologa u proteklih sto godina uglavnom su publikovana u Srpskom dijalektološkom zborniku, najuglednijem glasilu tog tipa u slovenskom svetu. Časopis je pokrenula Srpska kraljevska akademija „magistralnom Belićevom studijom“ Dijalekti istočne i južne Srbije, 1905. Prvih 13 knjiga časopisa uredio je A. Belić a od XLVIII knjige Zbornik uređuje akademik Aleksandar Mladenović.

- Srpska dijalektologija je srpsko-hrvatsku vizuru zamenila srpskom. Umesto davno započetog zajedničkog dijalektološkog atlasa, srpski stručnjaci su se, sticajem mnogih nemilih okolnosti, najzad - nadamo se ne baš beznadežno kasno - latili obaveze da izdaju svoj jezički nacionalni atlas. Realnu priliku za to omogućilo je zasnivanje projekta „Dijalektološka istraživanja srpskog jezičkog prostora“ - ističe dr Slobodan Remetić.

M. Rajković