ARHEOLOGIJA
Pripremio: A. Milinković
Etrurci i Deroni Novo tumačenje derona, zagonetnihg novčića iz prvih vekova prvog milenijuma, možda je ključ za otkriće druge i veće zagonetke – porekla etrurske civilizacije
 |
| Dionis i Eros, Arheološki
muzej u
Napuljua |
Naučna studija numizmatičke serije od srebra, iz Vranja, pod nazivom „Deronikon“, poslužila je otkrivanju puteva kojima su se kretale balkanske kulture u 6-5. veku stare ere, u vremenu grčkog „arhajskog stila“. Te iste vijugave staze podudaraju se sa onima koje su vodile do nekih već pronađenih trezora u zapadnoj i srednjoj Evropi i Balkanu, pa čak i do veoma udaljenih azijskih prostora, što upućuje na postojanje jednog kulturnog miljea koji bi se mogao nazvati internacionalnom etrurskom kulturom i modom toga doba. Vešti etrursko-fenički trgovci i lađari koji su krstarili Sredozemljem izatkali su prve civilizacijske veze i prisne komunikacije upravo putem trgovine, povezujući najudaljenije krajeve zapadne Evrope sa maloazijskim carskim putem koji je polazio iz lidijskog grada Sarda, i kretao ka Vavilonu, Persiji i dalekoj Kini.
Sagledavanjem problema vranjskih derona kroz „etrursku vezu“ ustanovljena je povezanost svih bogatih trezora toga doba, otkrivenih u Viksu, Vaču, Glasincu, Atenici, Mramorcu, Novom Pazaru,Trebeništu, Sindu koja, preko Orfanskog zaliva na Halkidiku i bogatih Pizistratovih rudnika srebra na Pangeju, vodi do dalekog azijskog grada Pazirika. Ta oživljena kulturna povezanost je počela da funkcioniše kao jedinstvena stilsko-kulturološka odrednica koju karakterišu najbogatije kneževske sahrane sa tumulima toga doba. Metodski pristup celokupnoj problematici „Derona“ bio je najteži izazov jer je zahtevao da se napuste već uvreženi šabloni golih arheoloških analogija i da se stvori kulturološka mogućnost za povezivanje jednog skoro zabitog arheološkog nalaza iz Vranja sa novoformiranim internacionalnim umetničkim stilom i fenomenom „etrurske mode“ iz sredine 6. veka stare ere, iz epohe kada su lokalni etrurski polisi iz centralne Italije, svojim bogatstvom, uveliko prevazilazili njihove matične centre kulture u Grčkoj i Maloj Aziji.
Srebrna žica tiranina Pizistrata
 |
| Aversi i reversi derona, prona|enih u okolini Vranja |
Prvi utisak o tračkom poreklu celokupnog vranjskog srebrnog trezora bio je u osnovi dobro naučno polazište jer se baziralo na svim prethodnim naučnim analogijama i literaturi. Tokom naučnog tretiranja „problema derona“ pojavila su se dva nova naučna ishoda koji su tu tzv. tračku numizmatiku usmerila prema grčkoj kulturi kao svojoj matici i važećoj etrurskoj modi toga vremena.
Dublja analiza svih problema vezanih za poreklo „Derona“ konačno je iskristalisala ulogu atinskog tiranina Pizistrata i njegovih sinova, Hipije i Hiparha, imajući u vidu da je vladavina dinastije Pizistratida trajala skoro pola veka. Tanano sagledavanje istorijskih, kulturoloških, arhitektonskih i religijskih izvora pokazalo je koliko je bila važna uloga atinskog tiranina Pizistrata koji je ostavio duboke tragove u grčkoj istoriji tog doba, kao politički reformator. Pizistrat je uredio svetilište na Delosu,zajedničko kultno mesto svih Grka, o svom trošku, sazidao prvi hram na Akropolju, ukrašavajući ga izuzetno originalnim skulpturama, a potom je ustanovio Panatenejske i Dionisijske svečanosti koje su, uz već postojeće četvorogodišnje Olimpijske sportske igre i svečanosti, postale osnova mlade grčke nacije, stvarajući od nje veliku kulturnu silu iz koje će, koju deceniju kasnije, u toku grčko-persijskog rata, proisteći i velika moć grčke pešadije i ubitačna snaga grčkog brodovlja. Ne bi trebalo da se zaboravi da su dionisijski ditirambi bili jedinstvena matica i izvor grčke pisane reči za Euripida, Aristofana i Eshila, kao i grčko pozorište koje se rađalo baš u tom trenutku i koje će, narednih dve i po hiljade godina, biti kanon poštovanja svih bogova i osnova grčke antropološke etike i patriotski model za sve narode i države sveta.
Uloga Pizistrata kao osvajača Helesponta, na Bosforu, kao poslednje stepenice grčke kolonizacije, trijumfalno je okončana kada je tiranin, u mestu svog progonstva, gde je proveo deset godina života, pronašao u pangejskim rudnicima srebrnu žicu koja će mu omogućiti da kuje srebrne derone i stekne zamašno bogatstvo. Ono će mu pružiti šansu da plati najamničku vojsku i osigura povratak u Atinu.
I konačno, tiranin Pizistrat je od svojih savremenika proglašen za boga Hronosa, Zevsovog oca, a njegova, skoro poluvekovna vladavina, prema efektima vladanja, proglašena je „zlatnim dobom antičke Grčke“.
Deroni – otvoreno pitanje
Ko su bili Etrurci
Etrurci ili Etruščani bili su jedan od italskih naroda antičke Italije. Oni su na Apeninskom poluostrvu stvorili prvu veliku civilizaciju. Etrurci su naučili Rimljane alfabetu i brojevima, kao i mnogim elementima u arhitekturi, umetnosti, religiji i odevanju. Grci su Etrurce zvali Tyrs?noi ili Tyrrh?noi, dok su ih Latini nazivali Tusci ili Etrusci, odakle potiču i srpskohrvatski nazivi za njih. Na latinskom se njihova zemlja zvala Tuscia ili Etruria. Prema grčkom istoričaru Dionisiju iz Halikarnasa (oko 20. godine stare ere), Etrurci su sebe zvali (Rasenna). Ta je izjava potvrđena oblikom rasna, koji se nalazi na etrurskim natpisima.
Antička Etrurija se nalazila u srednjoj Italiji, ograničena na zapadu Tirenskim morem (za koje su Grci rano priznali da pripada narodu Tyrrhenoi), na severu rekom Arno, a na istoku i jugu rekom Tibar. Ova se oblast velikim delom poklapa sa današnjom Toskanom i delovima Lacija i Umbrije.
O prisustvu Etruraca u Etruriji svedoče pre svega njihovi sopstveni natpisi, koji se datiraju oko 700. godine p.n.e.. Veruje se da su Etrurci živeli u Italiji i pre ovog vremena i da praistorijska kultura gvozdenog doba nazvana “Villanova” (9?8. vek stare ere) zapravo predstavlja ranu fazu etrurske civilizacije.
Pošto su Etrurci govorili neindoevropskim jezikom, dok su ih istovremeno u istorijsko doba okruživali indoevropski narodi, kao što su Latini i Umbro-Sabeli, ispitivači su u 19. veku proučavali i raspravljali poreklo ovog naroda. Iz tih rasprava proizašli su sporovi, koji su se nastavili i u 20. veku, ali su sada izgubili mnogo od svog intenziteta. Vodeći naučnik na polju etrurskih studija, Masimo Palotino je primetio da su takve rasprave postale sterilne kao rezultat netačne formulacije problema. Suviše je naglaska bilo stavljeno na ishodište Etruraca, s očekivanjem da može postojati jedan jednostavnan odgovor. U stvarnosti je ovaj problem izuzetno složen, a pažnja bi zapravo trebalo da se usmeri na formaciju stanovništva kao, na primer, pri proučavanju porekla “Italijana” i “Francuza”.
A. M, prema srpskom internet izdanju Wikipedie |
Nedavno pronađena kolekcija dekadrahmi, u Vranju, na lokalitetu Raška, ponovo je aktuelizovala pitanje jedne izuzetno važne numizmatske serije koja je tu pronađena, a datuje se oko sredine 6. veka stare ere. Ime nekog nepoznatog, čini se, tračkog plemena – Deronikon – koje je u njih urezano otvara niz pitanja. Pre svega, zbog njihove ikonografske dispozicije i neobičnog stila tog arhajskog perioda grčke kulture.
Tako je, prema tom imenu, izvedenom iz grčkog etnonikona, deronikon,numizmatska serija ušla u literaturu pod nazivom: deroni. Tih dvadesetak komada derona koji su pronađeni u Vranjskoj regiji, imali su prečnik oko 35mm i približno 40g težine. Načinjeni su od najkvalitetnijeg srebra.
Od izuzetne važnosti je dispozicija njihovog aversa i reversa. Na aversu se, obično, nalazi kočijaš u volovskoj zaprezi koji, s bičem u ruci, tera životinje koje vuku kola u obliku kvadratne kutije. Desna strana kočije načinjena je od prepletene trske, s naslonom u obliku stolice, što je posebna karakteristika ove numizmatike koja nema neposrednih analogija u numizmatičkoj literaturi, osim tračkog prostora. Veliki točak ove volovske zaprege, sačinjen je od tri paoka pod uglom od 90 stepeni i ima oblik ukrasa sličnog onome koji se nalazi na oklopu kornjače.
Zanimljiva je i kočijaševa odeća, nalik dugoj ženskoj haljini skarakterističnom kapom, kauzijom (petasosom). Ispod tela bovida koji vuče kola, obično se nalazi savijena palmeta, a na leđima bovida, između oboda novca i leđa životinje, natpis na grčkom jeziku: „deronikon“ predstavljen na etrurski način, sdesna nalevo. Nasuprot kočijaševom licu, smeštena je neka aluzivna slika koja, uz bovidsk uzapregu, uvek daje smisao aversu novca. U najvećem broju slučajeva, predstavljen je magijski točak, koji je bio atribuiran bogu Apolonu, a u literaturi je vezivan za atinsku eupatridsku porodicu Alkmeonida. Pored magijskog točka, zanimljiva je i predstava grčko-korintskog šlema, kao i dispozicija sa orlom koji u ustima nosi guštera.
Svakako najupečatljiva odlika ovih numizmata, jeste njihov revers. U jednoj kvadratnoj kartuši, predstavljene su noge satira savijene u obliku triskelona – Sunca u punom trku. Poreklo ovog tronogog triskelona, svakako je Dionisov tijasos – povorka boga Baha – koju sačinjava bradati Silen s Menadom na svojim kolenima; noge i telo Menade čine dispoziciju s triskelonom. U ovom slučaju, noge satira predstavljaju dva kraka, a treći krak čini savijeno telo Menade na njegovim kolenima, koju Silen drži u svom naručju.
A. Milinković (prema knjizi “Etrurci i deroni”, dr Radmila Petrovića, Metaphysica, Beograd, 2007)
|
