ARHEOLOGIJA

Pripremio: Prof.dr Miomir Korać, pomoćnik ministra kulture

UNESCO čuva Gamzigrad

UNESCO je uvrstio Felix Romulianu na listu svetske kulturne baštine. Kompleks u Gamzigradu ispunio je pet od ukupno šest kriterijuma za upisivanje na tu listu, kao jedinstveno svedočenje o starorimskoj graditeljskoj tradiciji

Prof.dr Miomir Korać, pomoćnik ministra kulture

Nominacija je pokrenuta od strane Zavoda za zaštitu spomenika kulture i naše komisije pri UNESCO-u. Više godina pripremana je dokumentacija da bi 28.juna ove godine stigla vest da je Gamzigrad upisan na listu svetske baštine - navodi prof.dr Miomir Korać, pomoćnik ministra kulture, zadužen za kulturnu baštinu.

Felix Romulianu sagradio je Gaj Valerije Maksimilijan, rimski imperator od 293.do 305.godine. Posvetio ju je svojoj majci Romuli. Arheološko nalazište čine ostaci građevina podignutih krajem 3. i početkom 4.veka.

Carska palata

Gamzigrad je, sredinom 19. veka, ocenjen kao «ostatak jedne od najvelelepnijih rimskih građevina u Evropi”. Krajem istog veka, smatran je za ostatak vojnog logora (castrum) da bi arheološka istraživanja od 1953.godine pokazala da je posredi velelepni dvorac.

- Dolaskom Dragoslava Srejovića za rukovodioca radova, potvrđena je pretpostavka da je Gamzigrad carska palata. Godine 1984. u jugozapadnom delu palate, u građevini sa mozaičkim podovima i zidovima oslikanim freskama, pronađena je arhivolta od tufo-peščara sa uklesanim natpisom «Felix Romuliana».

Reč je o sakralno-memorijskom spomeniku koji podrazumeva monumentalnu palatu u kojoj je Galerije boravio kao stariji avgust (senior augustus) a posle smrti bio poštovan kao bog (divus), kao i mauzoleje sa spomenicima. Naziv “Romuliana” podrazumeva kuću Galerijeve majke Romule. Romuliana je označavala večni, nebeski grad. Svi dekorativni elementi koji okružuju natpis, poput listova bršljana i lovorovog venca simobolizuju besmrtnost. Arheološkim istraživanjima otkriveni su ostaci starijeg i mlađeg utvrđenja, podignuti u razmaku od desetak godina. Osnova unutar bedema ukazuje na dva utvrđenja sa po dve kapije, dva hrama, kao i severni i južni deo u čijem centru je hram sa žrtvenikom. Sve je u znaku dve ličnosti: Galerija i Romule. Konačan oblik dobija nastankom mlađe fortifikacije, posle Romuline smrti i proglašenja Galerija za avgusta. Zapadna vrata sa fasadom od opeke, zelenkastog peščara i belog krečnjaka ubrajaju se u grandioznija ostvarenja rimske arhitekture. U severozapadnoj četvrti otkrivena je luksuzna rezidencija sa četiri velike dvorane, ukrašene freskama i podnim mozaicima.

Između 1985. i 1989.godine, ispred velikog hrama, nađeni su delovi velike mermerne statue Jupitera sa orlom u ispruženoj desnoj ruci. Pošto je Dioklecijan sebe proglasio Jupiterovim predstavnikom na zemlji, to je i Galerije 293.godine, kada ga je Dioklecijan posinio i podario mu titulu cezara, postao član Jupiterove porodice i sin vrhovnog boga. Cela Romuliana izgrađena je u znaku članova Jupiterove porodice. Prikazana je osnovna ideja tetrarhije: sloga vladara, uzdizanje svakog ponaosob od cezara, preko avgusta, do starijeg avgusta i boga.

Ova ideja još je jače istaknuta na portalu glavne kapije Romuliane. Na pilastrima su prikazani vladari Druge tetrarhije, i osnivači Dioklecijan i Maksimijan Herkulije. Tu su i predstave koje upućuju na zagrobni život i uzdizanje ljudi u red bogova - vreže vinove loze, berba grožđa, orao i lovorovi venci. U carskoj palati, pored velikog hrama prikazana su božanstva Dionis, Herkul i Asklepije, kao izbavitelji čovečanstva koji, posle velikih zadataka na zemlji, bivaju uvršteni među bogove.

Presudan događaj za Galerija bio je pohod na Persijance, osvajanje Jermenije i prodor u Mesopotamiju. Pobede su impresionirale Dioklecijana, pa je Galerije slavljen kao «novi Romul i novi Aleksandar». Dioklecijan ga je dočekao sa najvećim počastima, 303.godine u Rimu. Porfirna glava, nađena 1993.godine u Gamzigradu, sjajan je dokaz da je Romuliana sagrađena s ciljem da ovekoveči Galerija kao imperatora koji zadobija vlast nad celim kosmosom. Glava je pripadala statui koja ga je prikazivala u natprirodnoj veličini, sa Zemljinom kuglom u levoj ruci, u trenutku kada ga kruniše boginja pobede Viktorija.

Izvan prostora utvrđenog bedemima, istočno od glavne kapije, uzdiže se Magura - sveti breg, na kome su Galerije i Romula sahranjeni. Magura je visok, izdužen greben preko čijeg je prevoja vodio glavni put za Romulianu. Na vrhu prevoja nalazila se monumantalna kapija sa četiri prolaza. Na vrhu Magure su otkriveni ostaci dva mauzoleja.

Arheološka iskopavanja su pokazala da je, prilikom gradnje mauzoleja, najpre zaravnjen kružni plato prečnika 30 m, a zatim je u središtu podignuta pravougaona drvena konstrukcija, kasnije izgorela u vatri. Oko nje su nađene brojne gvozdene alatke, zatim trake zlatnog lima, više od 3 kg istopljenog srebra, fragmenti šest srebrnih posuda, a u jednoj srebrnoj zdeli i 14 komada zlatnog novca.

Srejovićevo nasleđe

- Gamzigrad je izuzetan i po tome što je na ovom arheološkom nalazištu radio prof. Dragoslav Srejović, stručnjak koji je otkrio Lepenski Vir kao jedinstvenu kulturu sa kojom tada nije postojala ni jedna druga analogija, i definiše i razreši zagonetku Gamzigrada - navodi Korać. - Prof. Srejović nije sebe smatrao «čovekom sreće». Otkriće Felix Romuliane rezultat je dugotrajnog istraživanja i upornosti.

Još sredinom devedesetih, Srejović je napravio projekat «Rimski carski gradovi i palate», gde je Gamzigrad imao centralno mesto.

- Zbog svega što je uradio za otkrivanje i očuvanje spomeničkog nasleđa na ovim prostorima i unapređenju arheologije kod nas, prof. Srejović zaslužuje veliku zahvalnost. Njegovo ime mora biti stalno prisutno u javnosti kako bismo, sećajući se njegovih dela, krenuli u nova otkrića - zaključuje Korać.

Prof.dr Miomir Korać,
pomoćnik ministra kulture

Svetska kulturna baŠtina
Na UNESCO-voj listi svetske baštine, koja postoji od 1972.godine, nalazi se 851 lokalitet: 660 kulturnih, 166 prirodnih i 25 mešovitih. Na listi su i četiri lokaliteta iz Srbije: Stari Ras i Sopoćani (1979.), manastir Studenica (1986.), srednjevekovni spomenici na Kosovu (2004-2006.) i Gamzigrad (2007.).

Galerije
Rođen je u jednom mestu blizu Serdike (Sofije), pod imenom Maksim. Imao je mlađu sestru, kasnije majku imperatora Maksima Daje. Pošto je u mladosti čuvao stoku, dobija nadimak Armentarijus (govedar). Rano je stupio u vojsku. Posle niza pobeda, Dioklecijan ga 293. proglašava za cezara pod imenom Galerijus Valerijus Maksimianus. Iste godine napustio je svoju prvu suprugu, sa kojom je imao kćer Maksimilu, i oženio se Dioklecijanovom kćerkom Valerijom. Pretpostavlja se da je pre 299. njegova rezidencija bio Sirmijum, odakle je vojnim pohodima štitio granice Dunava. Nakon uspeha u ratovima, Galerije je 296. naredio da se u Panoniji iskrče šume i isuši Pelsonsko jezero, a provinciju je nazvao po svojoj ženi Valeriji iskazujući joj time zahvalnost što mu je sina Kandidijana, kojeg mu je rodila jedna naložnica, prihvatila kao rođeno dete.

U 297/298. godini okončao je rat protiv persijskog kralja Narseja. Dioklecijan ga obasipa počastima. Galerije tada stvara pripovest da je sin boga Marsa i Romulov brat, i da ga je majka Romula začela sa samim bogom koji joj se približio u vidu aždaje. Od tada je majka stalno uz njega. Njenim uticajem tumači se i Galerijev pritisak na Dioklecijana da otpočne sa progonima hrišćana. Dioklecijan ga 305.godine proglašava za avgusta. Galerije odlučuje da se povuče sa prestola čim proslavi dvadesetogodišnjicu vladavine. U proleće 310.godine teško se razboleo. Krajem aprila 311. izdaje edikt o priznavanju hrišćana, a nedugo potom umire. Sahranjen je u Romulijani.