JUBILEJI

Pripremio: Čedomir Janić

PRIZEMLJENA ISTORIJA NEBA
50 godina rada Muzeja vazduhoplovstva u Beogradu

Organizovani rad na prikupljanju eksponata i dokumentacije o razvoju srpskog, jugoslovenskog i svetskog vazduhoplovstva počeo je 15. februara 1957. godine. Tada je, po evidenciji Vazduhoplovnog i kosmičkog muzeja u Vašingtonu, u svetu delovalo manje od 60 takvih muzeja. Toga dana, na inicijativu grupe entuzijasta, osnovano je, pri Komandi ratnog vazduholovstva u Zemunu, Odeljenje za istoriju i muzej jugoslovenskog vazduhoplovstva, čiji su saradnici planski pristupili pronalaženju i prikupljanju predmeta i istorijske i tehničke dokumentacije, što je bilo razasuto po mnogim jedinicama i ustanovama Ratnog vazduhoplovstva, aeroklubovima i preduzećima vazdušnog saobraćaja i domaće vazduhoplovne industrije. Značajan materijal nalazio se i kod mnogih vazduhoplovnih veterana ili članova njihovih porodica koji su ga, obično bez nadoknade i sa zadovoljstvom, ustupili Muzeju.

Stranica iz časopisa "Aircraft Ilustrated“ sa tekstom "Beograd preživeo“

Najsloženija je bila akcija prikupljanja originalnih aviona, jedrilica i njihovih delova, pošto je zbog velikih dimenzija bilo teško obezbediti njihov prevoz, smeštaj, zaštitu i konzervaciju. Već 1958. iz aerokluba u Crvenki preuzet je domaći školski avion "fizir FN“ iz 1929. godine. Sledeće godine je izrađena replika sa originalnim motorom i delovima aviona Subotičanina Ivana Sarića, iz 1910. godine, a zatim je formirana zbirka aviona iz vremena Drugog svetskog rata: nemačkih lovaca "meseršmit ME-109“ i "fokevulf 190“, engleskih "hariken MK-IV“ i "spitfajer MK-V“, italijanskog "fijat G-50 bis“ što je jedini sačuvani primerak ovog tipa aviona na svetu, ruskih lovaca "jakovljev JAK-3“ i "JAK-9“, jurišnika "iljušin Il-2“ i bombardera "patljakov Pe-2“, američkog lovca-bombardera "P-47 tanderbol“. Krajem šezdesetih i tokom sedamdesetih godina nabavljeni su engleski školski avion "tajger mot“ i ruski "polikarpov PO-2“, američki lovci i izviđači na mlazni pogon "T-33“ "F-84“, "tanderdžet F-86“ i "sejber“ i noćni lovac "F-86“, kao veliki nemački transportni avioni "junkers JU-52“, američki "daglas DC-3“ i "C-47“, ruski "Li-3“ i putnički "Il-14“, koji je sovjetska vlada poklonila maršalu Titu. U tom periodu zbirka je obogaćena i prvim helikopterima "sikorski S-51“, "Mi-4“ i "hiler“.

Obogaćivanje zbirke

U toj fazi prikupljanja letelica posebna pažnja posvećena je očuvanju aviona i jedrilica domaće konstrukcije i izrade, što je za Muzej bilo od velikog značaja budući da je Jugoslavija spadala u eksluzivni krug zemalja koje su bile sposobne da same projektuju, ispituju u letu i uvedu u serijsku proizvodnju i korišćenje složene borbene avione na mlazni pogon. U zbirci je mnogo tipova domaćih letelica i jedrilica, od kojih nekih i po više primeraka, što je kasnije upotrebljeno za razmenu i prodaju stranim muzejima i kolekcionarima. Među sačuvanim domaćim letelicama nalazi se eksperimentalni avion sa pilotom u ležećem stavu "451“ i naš prvi avion na mlazni pogon "451 M“, zatim svetski rekorderi u brzini leta za avione male težine, lovci "S-49 A“ i "S-49 C“, više tipova sportskih, školskih i trenažnih aviona i jedrilice "orao 2C“ i "košava“.

Najznačajnija akcija preuzimanja aviona za zbirku Muzeja odigrala se juna 1996. godine, kada je za desetak dana na aerodrom u Beogradu doletelo 66 aviona ("galeb“, "jastreb“, "orao“, "super galeb G-4“ i supersonični lovac "mig 21“) koji su prema odredbama međunarodnog sporazuma o smanjenu naoružanja u Evropi trebalo da budu uništeni. Tokom 1999. godine zbirka je obogaćena delovima "nevidljivog“ američkog bombardera "F-117“ i lovca "F-16“ kao i sa više oborenih bespilotnih letelica i drugog vazduhoplovnog naoružanja NATO alijanse.

Depo Muzeja: prvi operativni mlazni motor, nemački "JUMO-004“ koji je bio ugrađen na nemački lovački avion "meseršmit 262“

Za obogaćivanje zbirke Muzeja od značaja je bila i razmena eksponata sa muzejima u drugim zemljama, što je omogućilo pribavljanje lovca "njepor“ iz Prvog svetskog rata i nekih drugih letelica, Zahvaljujući aeroarheološkim ekspedicijama, obezbeđeni su i delovi nekoliko značajnih aviona, od kojih je posebno interesantan jedan od najboljih nemačkih lovaca iz Prvog svetskog rata "albatros D V“, izvađen iz Dojranskog jezera 1988. godine.

Krajem 2006. godine zbirka originalnih letelica narasla je na 219 eksponata (123 različita tipa), a u zbirci se našlo i 125 primeraka aviomotora (83 različita tipa). Muzej poseduje i oko 8500 eksponata iz različitih oblasti vazduhoplovne tehnike i istorije, fototeku sa preko 350.000 fotografija i negativa, biblioteku sa oko 15.000 knjiga i časopisa, veliku tehničku dokumentaciju, hemoroteku, videoteku i druge zbirke.

Izgradnja nove zgrade

Posle preseljenja iz Komande vazduhoplovstva na beogradski aerodrom, Muzej je 1960. godine otvorio prvi stalnu izložbenu postavku, koja je ubrzo prevaziđena pa je bilo neophodno obezbediti uslove za proširenje izložbenog dela, depoa i pratećeg prostora. U ovu akciju uključile su se i domaće vazduhoplovne institucije i preduzeća, pa je zajedno sa Komandom vazduhoplovstva, krajem šezdesetih godina, doneta odluka da se izgradi nova moderna zgrada na aerodromu "Beograd“.

Jugoslovenski konkurs za arhitektonsko rešenje objekta i kompleksa Muzeja raspisan je 1969. godine. Pobedio je arh. Ivan Štraus, iz Sarajeva, koji je ostvario konceptualno i vizuelno atraktivan projekat zasnovan na kružnom omotaču oblika torusa, unutar kojeg avioni "lete“ i sagledavaju se prema nebu i okolnom pejsažu. Pokazalo se da je prvobitni projekat morao biti znatno izmenjen u konstrukciji i izgledu opne objekta a takođe i u unutrašnjoj strukturi zgrade, što je postignuto saradnjom arhitekte, muzejskih radnika i stručnjaka za konstrukciju. Površina objekta je od početnih 8600 m2 povećana na 1.700 m2.

Navedeni problemi, zajedno sa brojnim tehničkim, materijalnim i adminstrativnim teškoćama, uslovili su da radovi na izgradnji Muzeja traju znatno duže nego što je bilo planirano, tako da je zgrada najvećim deloma završena krajem 1988. godine. Stalna izložba svečano je otvorena za javnost 21. maja 1989. godine. Zahvaljujući atraktivnosti vazduhoplovstva, arhitekturi objekta, bogatstvu i zanimljivosti stalne postavke, koja je do 2000. godine obogaćena sa pet novih tematskih izložbi, Muzej je postao jedan od najposećenijih u Srbiji. Za proteklih 17 godina, kroz vrata ove ustanove prošlo je oko 650.000 posetilaca, najvećim delom školske dece i omladine, ali i preko trista stranih delegacija i više hiljada stranih stručnjaka i turista.

Čedomir Janić