EKOLOGIJA

Pripremila: Jelena Milosavljević

Močvare kao prorodno nasleđe

Ornitolog Nikola Stojnić, stručni saradnik Zavoda za zaštitu prirode Srbije iz Novog Sada

Labudovo okno obuhvata područje Dunava na južnom obodu Panonske nizije, između Deliblatske peščare i Ramskog peska. Nastalo je posle izgradnje akumulacionog jezera na Đerdapu. Vodena staništa čine stalni rečni tokovi i slatkovodne močvare, pa se na Labudovom oknu smenjuju različite biljne zajednice - od vodenih i močvarnih do vlažnih livada i stepskih pašnjaka.

Ovaj prostor je stecište ptica močvarica i gnezdilište ugroženih vrsta, ali i najveća migraciona stanica. Tu su najvažnije gnezdilište malog vrapca u Srbiji i velike kolonije čaplji. Tu se gnezdi blistavi ibis, tu borave retke grabljivice, orao belorepan i crni orao. Bogata su i raznovsna jata barskih ptica. Preko 40.000 jedinki okupljaju se svake godine na obalama Labudovog okna, što je najvažnije zimovalište vodenih ptica na Balkanu. Ime je dobilo po tome što deo Velikog rita svake godine naseljavaju labudovi. Retke biljne vrste Labudovog okna su beli i žuti lokvanj, iđirot i orhideja. Dubovački rit i plićaci Dunava su idealno mrestilište za mnoge vrste riba, navodi Nikola Stojnić, ornitolog iz Novog Sada i stručni saradnik Zavoda za zaštitu prirode Srbije.

Od 2001.godine delovi Deliblatske peščare koji izlaze na Dunav, sama reka, rukavci Labudovo okno i Dubrovački rit, ade Čibuklija i Žilava i ušće Karaša obuhvaćeni su granicama rezervata prirode Deliblatska peščara.

Peštersko polje

Peštersko polje, smešteno na istoimenoj visoravni, najveće je kraško polje u Srbiji i najviše na Balkanu, na nadmorskoj visini od 1.150 m. U novije geološko doba, visoravan je bila ispunjena vodom, da bi nekadašnje jezero oteklo kroz ponore, ostavljajući plavnu zonu u najnižim depresijama Pešterskog polja. Kroz polje protiče reka ponornica Boroštica, duž koje se obrazuju mineralno-barska zemljišta, gde se javlja treset.

- Peštersko polje obezbeđuje opstanak krajnje ugroženih vrsta. Najznačajniji predstavnik je gnezdarica tresetnih i vlažnih livada. Značajno je prisustvo eje livadarke - osim na severu Vojvodine, ovo je jedino gnezdilište te vrste u Srbiji. Tu je i hranilište za bele rode, u vreme kada se gnezde i sele. Od ostalih životinjskih vrsta karakteristično je prisustvo vidre i vuka. Značajne biljne vrste su mahovine tresetnice i orhideje. Vodena vegetacija je vezana za kanale i vodotokove, a poseban značaj ima fosilno korito reke Boroštice sa delovima koji su tokom čitave godine pod vodom. Područje odlikuje umereno-kontinentalna klima sa elementima planinske klime, što je jedinstveno na Balkanu i zbog čega ovo područje zovu «balkanski Sibir». To je zimi najhladnija oblast u našoj zemlji sa temperaturama i do -39 stepeni.

Od Obedske do Carske bare

Obedska bara - fotodokumentacija

Obedska bara je najstarije zaštićeno prirodno dobro u našoj zemlji i jedno od najstarijih u svetu (1874.godine). Smatra se da se nekada u zoni Potkovice gnezdilo oko 60.000 parova ptica močvarica, od čega u koloniji čaplji 15.000 parova, u okviru 8 vrsta. To je bila koncentracija ptica kakva se retko mogla naći u Evropi. Ona je stanište za oko 30 vodenih i močvarnih, šumskih i livadskih biljnih zajednica. Bogatstvo ovog područja ogleda se u prisustvu 220 vrsta ptica, od kojih 140 imaju status prirodnih retkosti, a većina ih je registrovana u Crvenoj knjizi Srbije, šest vrsta u Crvenoj knjizi sveta, dok su 48 vrsta kandidati za Crvenu knjigu Evrope. Tu živi 50 vrsta sisara, 13 vrsta vodozemaca, 11 vrsta gmizavaca, 16 vrsta riba, oko 180 vrsta gljiva, 50 vrsta mahovina. Obedska bara je najveće plavno područje u Srbiji, redak splet mrtvaja, bara, okna, močvarne vegetacije, vlažnih livada i šuma, sa izuzetnim biodiverzitetom i prisustvom retkih i ugroženih vrsta. Bara je uključena u Ramsarsku listu 1977.godine, a od 1989.godine je na spisku područja od izuzetnog značaja za ptice Evrope

- Tu su kolonije čaplji, gnezda orla belorepana, crnih roda i crnih lunja. Obedska bara je najznačajnije područje za očuvanje bele i crne rode u Srbiji. Tu postoje stare mešovite šume, kao što su Debela gora, sa izuzetnim biodiverzitetom flore i faune. Sastavljene su od velikog broja različitih vrsta drveća: hrasta lužnjaka, jasena, bele topole, graba, bresta, cera... Kao prirodna retkost, zaštićeno je stablo crne topole. Osnovne vrednosti flore i faune Obedske bare su lokvanji, testerica, barska paprat, zatim barske kornjače, žabe, tritoni i vodene zmije. Obedska bara je područje za razmnožavanje slepih miševa, divljih mačaka i kuna i prirodno mrestilište za veliki broj vrsta riba. Inače, korito Obedske bare je ostatak napuštenog korita Save. Pre oko 6.000 godina tu je proticala preteča Save, pre 4.500 godina njen sporedni tok, da bi se pre 2.000 godina formirala mrtvaja, od koje je nastala močvara kakva je danas.

Ludaško jezero

Jata ptica na Labudovom oknu - fotodokumentacija Zavoda

Kao rezervat nalazi se na granici Subotičko-horgoške peščare i lesne zaravni Bačke. Jezero je jedina stajaća voda ove peščare i spada u jednu od najočuvanijih močvara stepske oblasti u našoj zemlji. Uključeno je u Ramsarsku listu 1977.godine. Ludaško jezero i okolne plavne livade predstavljaju mesto okupljanja i boravka brojnih vrsta ptica u vreme seoba. Najpoznatije su ptice močvarice: riđa i žuta čaplja, bukavac, mali barski petlić, vodomar, brkata senica, ševarski cvrčić (gnezdi se samo na tom mestu). Na Ludašu cveta zaštićeni veliki kaćunak, dok je najveća vrednost priobalnih slatina zeleni morski trozubac, upisan u Crvenu knjigu flore Srbije. Oko jezera se mogu naći i blistavo žuta perunika, šarene vrbičice i konopljuše. Naplavljene livade i jezero su mesto razmnožavanja brojnih vodozemaca, kao što su mrmoljak, barska i zelena žaba, barska kornjača. Najpoznatija riba Ludaškog jezera bila je zlatni karaš koga je skoro potpuno potisnuo srebrni karaš, donet sa istoka. Tu živi 20 vrsta riba, od kojih i zaštićeni čikov. Područje je važno za očuvanje vidre. Inače, jezersko okno nastalo je pre oko milion godina, dejstvom vetra koji je sprečio dalje oticanje vode, zaustavljajući je među peščanim dinama.

Slano Kopovo

Rezervat je jedna od poslednjih očuvanih bara na slatinama Vojvodine i Srbije, odnosno slanih jezera u meandrima. U davnoj prošlosti je Tisa često menjala tok, razlivala se i plavila okolne nizine. Jedan od prastarih meandara reke Tise je i Slano Kopovo, ostalo nakon isušivanja močvara i podizanjem nasipa u 17. i 18. veku. Svojevremeno je bilo poslednje gnezdilište plavokljune patke u našoj zemlji. Ornitolozi su do sada zabeležili prisustvo više od dvesta vrsta ptica, među kojima i ptica atipičnih za područje Panonske nizije, kao što su gnjurci, severni gnjurci, krivokljuni.

- Slano Kopovo je prepoznatljivo po ždralovima, koji tokom svojih redovnih seoba u jatima prekrivaju čitav prostor. U vreme seobe tu su brojne patke, guske, šljukarice, gnezde se sabljarka i morski žalar, popularno nazvan «panonski mornar». Prisutne slatinske biljne zajednice pripadaju tipu izvornog biljnog pokrivača, nestalog sa većeg dela Panonske nizije. Na zaslanjenoj površini žive specifične biljke poput caklenjače, koja se sreće još samo na nekim mestima uz morsku obalu. Svoje zajednice tu gradi obična i endemska panonska jurčica, koja je zakonom zaštićena vrsta - objašnjava Stojnić. - Slano Kopovo se puni iz atmosfere, površinskim proticanjem i podzemnim vodama. Njegova najveća dubina je oko 70 cm. Leti kada su isparenja veća, delimično ili sasvim presuši, dobijajući ispucalu, od soli belu pokoricu, ispod koje se krije glib a na nekim mestima i živo blato. Slano Kopovo je 2001.godine proglašeno za rezervat prirode od izuzetnog značaja, a 2004.godine uvršteno je u svetski značajna močvarna staništa.

Stari Begej - Carska bara

Specijalni rezervat prirode Stari Begej - Carska bara je redak splet jezersko-ribnjačkih, rečnih, močvarnih, livadskih, stepskih i šumskih ekosistema. Nalazi se u aluvijalnom međurečju Tise i Begeja, jugozapadno od Zrenjanina, na ukupnoj površini od 1.676 ha, dok zaštitna zona obuhvata 7.532 ha. Područje je uključeno u Ramsarsku listu 1996.godine. Ovaj prostor bogat je vodama: tok Starog Begeja, Carska bara, Bara Tiganjica, Perleska bara i veliki broj manjih bara, mrtvaja i kanala.

- U okviru Starog Begeja - Carske bare opisano je oko 500 biljnih vrsta, 328 vrsta fitoplanktona, veliki broj insekata, 24 vrsta riba, 11 vrsta vodozemaca, 5 vrsta gmizavaca, oko 250 vrsta ptica i 50 vrsta sisara. Razvijeni su skoro svi tipovi vegetacije: vodena, močvarna, livadska, slatinska i šumska -navodi Stojnić. - Veoma je bogato pticama, a neke od retkih ptica koje se ovde mogu videti su orao belorepan, eja močvarica, livadska eja, kobac, mišar, čaplja. Biljni svet Carske bare predstavljen je brojnim autohtonim vrstama: vodena paprat, beli lokvanj... Na livadama rastu hajdučka trava, slez, pelen, livadska žalfija, dok su u močvarnoj vegetaciji najznačajnije zajednice tršćaka, barska perunika, vodoljub, iđirot i dr. Šumske površine zauzimaju značajne delove rezervata, sa kolonijama čaplji i kormorana. Fauna je raznovrsna i mogu se pronaći divlje mačke, vidre, srne, lisice, zečevi, šišmiši, tvorovi, ježevi, krtice, barske kornjače, zmije belouške, zelene žabe i šareni daždevnjaci. U ovoj oazi flore i faune prisusutvo čoveka seže do 6.000 godina u prošlost, o čemu govore tragovi pronađeni u humkama u okolini Titela. Ranu istoriju kraja obeležio je hunski vođa Atila-Bič božji, za čije su ime vezane brojne legende o nastanku imena Carske bare.

Jelena Milosavljević