ORNITOLOGIJA

Pripremila: Vesna Strugar

Seobe ptica

Prof. dr Rajko Dimitrijević

Nebo je prostor prizora koji oduvek privlače čovekovu pažnju. Vedro noćno nebo, prošarano hiljadama treptavih zvezda ili šarena duga koja se proteže sa jednog na drugi kraj vidokruga mogu se porediti sa veličanstvenim prizorom preleta desetina hiljada ptica tokom seobe, iznad posmatračeve glave - navodi dr Rajko Dimitrijević, profesor na Katedri za dinamiku razvoja Biološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu. - Migracije ptica odvajkada su izazivale znatiželju ; koje su to tajne sile koje do nje dovode ?

Danas su u znatnoj meri ispitane seobe ptica iz hladnih ka toplim regionima i nazad. Ptice često preduzimaju dugačka putovanja jug - sever i obratno, što zavisi od godišnjeg doba. U tropima neke vrste sele se zavisno od količine vlage u vazduhu, odnosno nailaska kišnog ili sušnog perioda. U Africi jedna vrsta rode preleće više od 1500 km u zavisnosti od sezone. Nailaskom sušnog perioda, što smanjuje količinu hrane, "afričke rode" preleću ekvator idući na sever, gde vlada vlažna tropska klima sa obiljem padavina tokom cele godine. Na daleka putovanja ptice polaze zbog nastupanja nepovoljnih vremenskih uslova i odlaze u krajeve gde vladaju povoljniji životni uslovi. Na tim mestima se najčešće razmnožavaju i podižu mlade. Profesor Dimitrijević ističe i neke vrste ptica, napr. pećinarke, koje obitavaju visoko u planinama i pred dolazak zime spuštaju se u niže predele. Inače, ovo "vertikalno" kretanje ne smatra se pravom migracijom.

Fringilla coelebs

Neke vrste ptica ponašaju se drugačije. Primer su zebe (Fringilla coelebs) koje nisu migratone u delovima areala sa vlažnom klimom. Tamo gde je klima oštrija, ženke odlaze a mužjaci ostaju. Švedski prirodnjak, Karl Line je na osnovu takvog ponašanja i odredio ime ovoj vrsti – coelebs, što na švedskom znači : neženja.

Smatra se da su se migracije današnjih vrsta delimično razvile posle poslednjeg ledenog doba. Povlačenjem ledenog pokrivača na sever, pojavio se nov slobodan prostor u kome su mnoge vrste ptica sa juga našle povoljne uslove za život tokom dela godine. Usklađivanje tog kretanja u suprotnim pravcima bilo je od životne važnosti a zakasneli povratak imao je često fatalne posledice.

Za prelet velikih razdaljina ptice obezbeđuju rezerve energije tako što je deponuju u vidu masnih naslaga. Neke se ne zaustavljaju da bi se hranile. Pojedine krupne vrste migratornih grabljivica, kao recimo rode, da bi prevalile što veće razdaljine, koriste topla vazdušna strujanja. Pošto ovih strujanja nema ili su veoma mala nad velikim vodenim prostranstvima, ove ptice preleću Meditern idući na jug, uglavnom iznad kopna. Populacija roda deli se tako da jedne prelaze preko Gibraltara, druge preko Bosfora, Male Azije i Sinajskog poluostrva, a treća grupa leti preko Sicilije do Afrike. Ovaj put je najkraći, ali zato podrazumeva najduži prelet preko vode (Sredozemnog mora). Zbog toga ga koristi veoma mali broj ptica.

Razdaljine koje selice prelaze često zbunjuju. Mali kolibri iz južnih delova SAD, nailaskom hladnih dana, preleću skoro 2000 km do severnih delova Južne Amerike. Evropske laste zimu provode u Africi prelazeći 8.000 km. Za najuporniju među selicama smatra se arktička čigra. Ova vrsta se razmnožava u regionu Arktika (do 82 stepena severne geografske širine), a migrira duž evropske i afričke obale do voda Antartika (74 stepena južne geografske širine), prelećući i do 14.000 km ! S druge strane, vrste zeba iz Skandinavije prelaze samo nekoliko stotina kilometara na jug, do Velike Britanije.

- Neke vrste ptica nemaju istovetnu migratornu putanju. Pravci kretanja ne poklapaju im se ujesen i uproleće. To važi za vrstu guske koja napušta sever Rusije (region gde se razmnožava) i u jesen, preko Skandinavije i Baltika, doleće do Velike Britanije, gde prezimljava. Uproleće poleće nazad ali preko centralne Rusije, na sever zemlje, gde podiže mlade. Prstenovanjem ptica došlo se do podataka o kretanjima pojedinih vrsta tokom migracija. U Velikoj Britaniji je, od 1909. do 1966. godine, na ovaj način obeleženo oko 5,5 miliona ptica, a podaci su dobijeni za 145.000. Analizom podataka otkriveni su pravci kretanja pojedinih vrsta ptica, što je omogućilo da se sazna više i o njihovom životu. Za proučavanje migracija koriste se i radari, a u skorije vreme i sateliti - objašnjava profesor Dimitrijević.

Na migratorno ponašanje ptica utiču brojni faktora. Najvažnija je dužina obdanice. Skraćivanje obdanice na kraju sezone razmnožavanja izaziva promenu u nivou hormona. Ptice pojačavaju ishranu i nagomilavaju rezerve masti potrebne za duga putovanja. Migratorne vrste imaju urođenu sposobnost navigacije a uočeno je i da koriste polozzaj Sunca i zvezda tokom kretanja u cilju pronalaženja tačne putanje kojom se kreću ka cilju.

Naleti gustih oblaka i magle mogu da poremete navigaciju. Prema mišljenju nemačkog ornitologa iz Maks Plank Instituta za proučavanje mora u Vilhelmshafenu, Gustava Kramera migratorne ptice imaju urođenu sposobnost da tačno odrede svoj položaj naspram odredišta i da zatim, koristeći položaj Sunca, uspešno dolete do mesta povratka. Takođe, ptice kao da imaju urođeni sekstant u sebi pa mogu da određuju relativnu visinu Sunca tokom dana. Ogled izveden sa golubovima, navodi profesor Dimitrijević, potvrđuje urođenu sposobnost pravilne orijentacije. Kada je pticama držanim u laboratoriji pokazan izgled južnog neba, one su i dalje zauzimale pravilan položaj orijentišući se kao da nad sobom imaju sliku severnog neba. I pored dobre orijentacije, uočeno je da mnoge vrste selica izbegavaju prelete iznad velikih vodenih površina jer se u održavanju tačnog kursa prilikom migracija pomažu i orijentirima na Zemlji : dolinama reka, pravcima pružanja velikih planinskih venaca …