TEMA BROJA
Pripremlao:
Gordana Tomljenovi�
PISMO
Dva i po milenijuma latinice
Latini�no (ili rimsko) pismo danas je globalno najra�irenije slovno pismo. Kao zvani�nu azbuku, latinicu koristi vi�e od tri milijarde ljudi u vi�e od pola sveta. Ali, pre no �to je postala svetski dominantno pismo, ona je pro�la put od 2.500 godina istorije kroz koju je menjana i prilago�avana, ali tako da su�tinski ipak manje-vi�e ostane ista kao i kod starih Rimljana.
 |
Rasprostranjenost latinice u svetu |
Smatra se da su Latini u 7. veku pre na�e ere usvojili zapadnu varijantu gr�kog alfabeta, kori��enu u jednoj gr�koj koloniji u dana�njoj ju�noj Italiji, a rimska legenda to pripisuje Evanderu, koji je pismenost doneo u Rim �est decenija pre Trojanskog rata. Iz pomenute varijante gr�kog pisma nastalo je etrursko, od �ijih su 26 slova Latini kasnije usvojili 21: A, B, C, D, E, F, Z, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, V, i X. U po�etku su latini�na slova bila nalik na gr�ka i etrurska, i pisala su se zdesna nalevo. Oblici su kasnije postepeno menjani, prave linije su postajale zakrivljene a pravac pisanja je obrnut.
Isprva, Rimljani su slovom V ozna�avali vokal i konsonant v, a slovom I i vokal i, i konsonant j. Poku�aj rimskog imperatora Klaudija da uvede tri dodatna slova nije bio uspe�an. Kasnije, najverovatnije u 3. veku pre nove ere, Z je odba�eno, a uvedeno slovo G, da bi u 1. veku nove ere, kad su se Rimljani bli�e upoznali s gr�kom kulturom, bila uvedena gr�ka slova Y i (ponovo) Z, radi ta�nijeg pisanja mnogih gr�kih re�i koje su tada u�le u upotrebu. Stavljanjem Y i Z na sam kraj latini�nog alfabeta, kona�an broj slova do kraja Rimskog carstva uve�ao se na 23. Dakle, rimski pisari i obrazovani gra�ani Rima koristili su : A, B, C, D, E, F, G, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, V, X, Y i Z.
�irenjem Rimskog carstva, i latini�no pismo se u kasno anti�ko doba iz Italije �irilo u zemlje oko Sredozemnog mora. Gr�ko pismo se zadr�alo u isto�noj polovini carstva. Tamo gde su, iz latinskog, nastajali romanski jezici (�panski, francuski, katalonski, portugalski i italijanski) latinica je, uz odre�ene adaptacije, polako osvajala zapadne teritorije carstva.
Adaptacije |
Kroz istoriju, latinica je prilago�avana novim jezicima u kojima se koristila, odnosno njihovim specifi�nim fonemima. Tako su nastajala i nova slova, i takozvani dijakriti�ki znakovi.
Francuski, na primer, koristi dijakriti�ki znak sedilju, kojom se �umek�ava� slovo �c�, �panski koristi takozvanu tildu da ozna�i nazalno �n�, ve�ina romanskih jezika koristi akcent akutni, akcent grav i sirkumflekse, a nema�ki dijarezu. Ma�arski ima takozvani dvostruki akcent, letonski ima ogonek i makron, rumunski koristi takozvani potpisani zarez koji li�i na francusku sedilju...
Svi jezici zapadnih i ve�ine ju�nih Slovena tako�e koriste adaptirano latini�no pismo. Poljski, na primer, koristi niz digrafa i dijakriti�kih znakova, kao �to je kva�ica, za ozna�avanje meko�e suglasnika, ili crticu iznad slova, za ozna�avanje du�ine samoglasnika, kao i slovo �l� sa kosom crtom, za zvuk sli�an �w�. Latini�na verzija srpskog jezika, na pojedina slova dodaju kva�ice (�, �, �), kose crtice (�) i horizontalne crte (�), a koriste i digrafe (lj, nj, d�)... |
Klasi�na latinica ispisivana je isklju�ivo velikim slovima - mala su se tokom srednjeg veka razvila iz njih, pojednostavljivanjem pri brzom pisanju. Pravila pisanja velikim, odnosno malim slovima kasnije su se menjala kroz vreme, od jezika do jezika. Staroengleski, na primer, retko je koristio velika slova, dok je engleski 18. veka gotovo sve imenice pisao velikim slovom, sli�no kao savremeni nema�ki.
�irenjem hri��anstva, latini�no pismo je stiglo i u severnu Evropu, u germanske jezike, potiskuju�i njihovo runsko pismo, kao i u balti�ke (litvanski, latvijski) i neindoevropske jezike (ma�arski, finski, estonski). U srednjem veku, kad zapadni Sloveni usvajaju rimokatolicizam, latinica ulazi u poljski, �e�ki, slova�ki i slovena�ki jezik. Sve do kraja 15. veka latini�no pismo ograni�eno je na jezike koji se govore u severnoj, zapadnoj i centralnoj Evropi.
Do po�etka 18. veka, latini�no pismo adaptirano je i uobli�eno do ukupno 26 slova, �to je standaradna latinica kakvu danas poznaje najve�i deo sveta. Svoj pohod na svet ovo pismo je zapo�elo u vreme kolonijalizma - kolonizatori su je koristili za jezike koji dotad nisu imali svoja pisma - i daljeg �irenja hri��anstva na Ameriku, Australiju, delove Azije, Afrike i Pacifika, posredstvom �panskog, portugalskog, francuskog, engleskog i holandskog jezika.
I mnogi drugi jezici po�eli su da preuzimaju latinicu kao svoje pismo, prilago�avaju�i pojedina slova svojim jezi�kim potrebama, pa su tako svojevremeno nastajala i slova j, w (13. vek), �, �, �, �, �. Danas se latinicom, pored velikog broja naroda u Europi, Americi, Aziji, Africi i Australiji, radi lak�eg sporazumevanja sa njima, sve vi�e slu�e i oni narodi koji imaju sopstvena drevna pisma - Kinezi, Japanci, Indijci...
Krajem 18. veka, Rumuni, koji su dotad svoj ina�e romanski jezik pisali �irilicom, tako�e usvajaju latinicu. Vijetnamci, koji su koristili kinesko pismo, pod francuskom upravom po�inju da pi�u latinicom. U nizu takvih primera treba pomenuti i Tursku koja, u reformska vremena Kemala Ataturka, sa arapskog prelazi na latini�no pismo. Sli�an proces se nastavlja i u novija vremena � neki narodi turskog govornog podru�ja na prostora biv�eg SSSR-a su, posle Drugog svetskog rata, bili prinu�eni da koriste �irilicu da bi, posle raspada Sovjetskog Saveza 1991, Azerbejd�an, Turkmenistan i Uzbekistan �irilicu zamenili latinicom. Ne�to ranije, sedamdesetih godina pro�log veka, i NR Kina je razvila zvani�an latini�ni prevod mandarinskog kineskog jezika.
Gordana Tomljenovi�
|
