SAOBRAĆAJ

Pripremio:V. Milojević

Pruge uskog koloseka
Povratak ćirinog piska

Početkom 2003. godine završena je obnova čuvene „Šarganske osmice“, na Mokroj Gori u blizini Užica, dela nekada izuzetno značajne pruge uzanog koloseka Beograd - Sarajevo - Dubrovnik, na kojoj je saobraćaj ukinut 1974. godine. Do šezdesetih godina prošlog veka, ovom magistralnom saobraćajnicom dnevno su prolazile desetine vozova, prevozeći robu i putnike između Srbije i Jadrana

Modernizacijom železnice i razvojem drumskog saobraćaja, do sredine sedamdesetih godina ukinuta je i demontirana većina pruga uzanog koloseka na našim prostorima. Poslednji uski kolosek u Srbiji na kome se odvijao redovan železnički saobraćaj, prugom Mladenovac - Aranđelovac - Lajkovac, prestao je da radi 1982. godine. Time je završen jedan važan i svetao period u istoriji jugoslovenskih železnica.

Još krajem 19. veka, čuveni kremanski prorok Mitar Tarabić prorekao je izgradnju, ukidanje, a zatim posle nekoliko decenija i ponovno postavljanje „gvozdenog puta“ preko Šargan - planine, kojim će se tada putovati ne zbog potrebe nego „serbez odmorišta i uživancije“. Danas po obnovljenom „gvozdenom putu“, koji predstavlja svojevrsnu turistička atrakciju, svakodnevno putuje "ćira" sa vagonima punim turista i zaljubljenika u železnicu, koji dolaze iz čitavog sveta da bi videli biser železničkog graditeljstva i živopisnu prirodu kroz koju pruga prolazi.

Obnovljena deonica je deo trase koja je prvi put puštena u saobraćaj 1925. godine. Ona povezuje stanice Šargan - Vitasi i Mokru goru. Duga je 15,44 km, prolazi kroz 20 tunela, preko 5 mostova i na kratkom rastojanju savlađuje visinsku razliku od 300 m. Trasa je projektovana u vidu „osmice“, sa maksimalnim nagibom od 1,8 %. Najduži tunel je „Šargan“, dug 1667 m, koji je ujedno „vododelnički“, između slivova Drine i Morave. U drugoj polovini 2006. godine očekuje se puštanje u redovan saobraćaj dodatne deonice, koja kod Dobruna prelazi na teritoriju Republike Srpske, odnosno Bosne i Hercegovine, i stiže do mesta Vardište. Ukupna dužina obnovljene pruge tada će isnositi 32 km; a ako se ostvare planovi da se obnovi i deonica do Višegrada, trasa će biti duža za deset dodatnih kilometara.

Širina koloseka pruge Beograd - Sarajevo - Dubrovnik, koja je nakon izgradnje imala veliki ekonomski, politički i vojnostrategijski značaj za ondašnju državu, iznosila je 760 mm. Ovo se često naziva i „bosanska širina“, jer je većina uskokolosečnih deonica na području Bosne i Hercegovine, građenih u vreme austrougarske vladavine (od 1878. godine) i kasnije, imala upravo ovu širinu. Ista je usvojena kao standard prilikom izgradnje pruga uzanog koloseka na teritoriji Srbije. U okviru mreže uskotračnih železnica na području nekadašnje Jugoslavije, postojale su pruge čije su kolosečne širine bile 500, 600, 750 i 900 mm. One su pretežno pripadale rudarskim, šumskim i industrijskim železnicama. „Bosanska širina“ je imala apsolutnu dominaciju na uzanim prugama u bivšoj državi - samo na teritoriji Srbije je ranih 60- tih godina postojalo preko hiljadu kilometara pruge sa ovom širinom koloseka. Na Šarganu postoji i kilometar pruge širine 600 mm, što predstavlja uspomenu na šumsku železnicu.

Na pruzi Beograd - Sarajevo - Dubrovnik, saobraćala su različita vozna sredstva. "Ćire" su vukli različiti tipovi parnih lokomotiva.Najčešća i najpoznatija je bila lokomotiva serije JDŽ -83 ( ranije SHS 1300), koja se proizvodila od 1904. do 1949. godine u Austriji (" Krauss i Jung "), Mađarskoj (" Mavag "), a kasnije i u Jugoslaviji (" Đuro Đaković "). Ovo je bila najbrojnija vrsta lokomotive uzanog koloseka na našim prostorima uopšte, a projektovana je upravo za uslove saobraćaja koje su nametale trase po Srbiji i Bosni i Hercegovini. Bila je duga 13,5 m, mogla je da razviju brzinu do 35 km/h, uz cilindarsku vučnu silu od 6650 kg. Obnovljen primerak ove serije, lokomotiva JDŽ 83-173, danas je u odličnom stanju i pripada voznom parku „Šarganske osmice“. U planu je i obnova jedne lokomotive serije JDŽ -85 ( ranije SHS 1500), koja je nešto veća i jača. Njih je proizvodio budimpeštanski "Mavag". Bile su duge skoro 18 m i, sa cilindarskom vučnom silom 6700 kg, mogle su da vuku „brze“ putničke vozove brzinom do 50 km/h !

„Šarganska osmica“ poseduje i nešto mlađu parnu lokomotivu češke proizvodnje, serije "škoda 25-27" iz 1949. godine, koja je obnovljena posle višedecenijskog rada na kopu rudnika Banovići. Vredan primerak voznog parka je i mala parna lokomotiva „ Elza “, koja je nekada radila u Zrenjeninskoj fabrici šećera. I putnički i teretni vagoni koji su obnovljeni predstavljaju „ živu “ istoriju. Za potrebe „Šarganske osmice“ nabavljene su i dve uskokolosečne dizel - lokomotive rumunske proizvodnje, serije L 45 H, koje se takođe koriste za vuču turističkog voza.

Preko Mokre gore i Šargana, nije se sa Jadrana i iz Bosne išlo samo za Beograd. U Čačku se odvajao krak pruge kojom se išlo za Kraljevo, Kruševac i Stalać, dok je Lajkovac je bio važno železničko raskršće iz kog se na jednu stranu išlo ka Valjevu, a na drugu ka Aranđelovcu i Mladenovcu.

Zbog osobina uskog koloseka, pre svega širine, malog radijusa krivina i često nepovoljne konfiguracije terena kroz koje su trase prolazile, prosečne brzine kretanja vozova bile su male. Na pojedinim deonicama, maksimalna dozvoljena brzina je iznosila svega 30 km/h. Mnoge parne lokomotive i nisu bile projektovane za veće, uglavnom do 40 km/h. Međutim, malo je poznato da „ćire“ nisu bile samo sa parnom vučom. Krajem tridesetih godina prošlog veka, železnice Kraljevine Jugoslavije su nabavile prve garniture motornih vozova, namenjene za putnički saobraćaj na pruzi Beograd - Sarajevo - Dubrovnik. Trodelne garniture su građene u mađarskoj fabrici "Ganz - Budapest ", i bile su čudo tehnike i brzine za ono vreme.

Lokomotiva serije JDŽ 83

Prve četiri iz serije JDŽ 801 isporučene su 1938. godine. Bile su duge 46,2 m. Sa dizel motorom snage 346 KW, dostizale su brzinu od 60 km/h, što je daleko više od parnih lokomotiva koje su tada dominirale. Jedna garnitura je na probnoj vožnji dostigla čitavih 70 km/h. To je apsolutni rekord postignut na uzanom koloseku u našoj zemlji. Zbog impresivne brzine i zato što je ministar za saobraćaj u Vladi Kraljevine Jugoslavije, u vreme kada su ove garniture nabavljene bio iz Sarajeva, narod koji nije navikao na ovako velike brzine, voz serije JDŽ 801 zvao je „ludi Sarajlija“. Ove garniture su se zadržale do sredine šezdesetih godina. Tokom tri pune decenije, mnoge generacije su prvi put putovale na more upravo ovim srebrnim garniturama modernih linija. Posle toga one su zamenjene novim, modernijim dizel - motornim vozovima serije JŽ 802. Njihove garniture su bile četvorodelne, ukupne dužine 59,5 m, sa "fiatovim" motorom snage 544 KW i maksimalno dozvoljenom brzinom od 60km/h. Proizvodila ih je fabrika "Đuro Đaković" iz Slavonskog Broda. Poslednje vožnje na našim prugama obavile su početkom 1979. godine. Garniture koje su bile u dobrom stanju su, nakon modifikacije u Rajlovcu i prilagođavanja sa 760 mm na kolosek širine 1000 mm, nešto kasnije prodate Portugaliji, gde neke od njih saobraćaju i danas !

Koliki su značaj nekada imale pojedine pruge uzanog koloseka za privredu i industriju, a time i život i rad stanovništva kraja kroz koji su prolazile, videlo se posle njihovog ukidanja. Mnoga mesta puna života su posle toga gotovo potpuno zamrla, a mladi ljudi su iz njih odlazili u krajeve gde je životna perspektiva izgledala bolje.

Obnavljanjem pojedinih deonica, makar i u turističke svrhe, i povratkom "ćirinog" zvižduka, vraćaju se optimizam i radost. I naravno, nada da će obnova onog što je dobro iz prošlosti moći da ulepša i olakša budućnost.

V. Milojević