GEOLOGIJA

Pripremili: Dr Nadežda Krstić i Dipl. inž. Aleksandar Gerušević

KLIZIŠTA
Reke pomeraju naselja

Priroda ima svoje zakone. Kada duže vreme pada kiša, kao što je to bilo 2005. godine, sledeće godine treba očekivati pojava klizišta. Skorašnje velike količine kiše pokrenule su kliženje terena većeg obima nego što bi to bilo da su u pitanju samo prošlogodišnje padavine. I to skoro u celoj Srbiji, gde do pomeranja terena dolazi, približno, svakih desetak godina. Jednom su neznatna, drugi put katastrofalna, kao ovog proleća

Za utvrđivanje obima pomeranja sedimenata na padinama, naročito iznad velikih vodenih tokova, danas se koriste brojne naučne metode. Osim osnovnih istraživanja primenjuju se geomorfološka osmatranja i biostratigrafija. Uvek treba imati u vidu Koriolisovu silu, kojom rotacija Zemlje dejstvuje na fluide (voda, vetar, morske struje i drugo). Zbog Koriolisovog efekta, reke na severnoj polulopti skreću prema istoku i potkopavaju svoje zapadne padine (kod nas: Tisa, Dunav, Sava, Morava). To je neprekidni proces koji se pojačava u kišnim godinama. Proces je izraženiji na obalama velikih reka, i to naročito ako su usečene u glinovite slojeve. Kad su obale izgrađene od lesnih sedimenata, dolazi do odrona (Zemun Gornji grad i drugo). Navejavanje lesne prašine preko sedimenata podložnih kliženju, pogotovu ako su prethodno poremećeni, može da umiri klizišta. Sa druge strane, ljudska nepažnja dovodi do oživljavanja fosilnih klizišta, za šta je najbolji primer Stara Karaburma u Beogradu.

Na prostoru Srbije ima mnogo glinovitih sedimenata. Oni se razlikuju po starosti, mada svi spadaju u toplu neogenu periodu koja je trajala od pre 22 do pre 2 miliona godina, kad je počelo ledeno doba, i načinu postanka - svi spadaju u nekonsolidovane taloge. Naročito su rasprostranjene tvorevine Srpskog jezera, čiju je obalu Jovan Cvijić definisao kao Mačkatski abrazionu površ.

Ritopek i Duboko

Krajem šezdesetih godina Ritopek je bio predviđen za izgradnju penzionerskog naselja.Geolozi su uradili kartu Ritopeka koja je bila obojena različitim nijansama crvene boje, u zavisnosti od aktivnosti padine, a sa samo dva svetla punkta – na jednom je bilo seosko groblje a na drugom spomenik. Posle izlaganja na široko sazvanom skupu, dalja rasprava je prekinuta a penzionersko naselje je preseljeno na Petlovo brdo.

Deo inženjersko-geološke karte Beograda.

Padinu Ritopeka stalno potkopava Dunav, u skladu sa Koriolisovom silom. Samo selo izgrađeno je između groblja i spomenika. U selu se šezdesetih godina u svakom dvorištu nalazilo, u proseku, tri kuće. Stara potpuno ispucala, poznija u kojoj se još moglo stanovati i nova koja se gradila. Bunar u dvorištu nije bio okrugao već deformisan u vidu osmice ili polumeseca, a voda se često nije mogla videti zbog zakrivljenosti bunara. Danas su padine prema Dunavu veoma plodni voćnjaci a selo se polako izmešta na lesni plato gde su se nalazila žitna polja.

Kako izgledaju voćnjaci u Ritopeku? Često su "pijani" jer im je drveće nagnuto, obično niz padinu. A vinogradi? Odozdo su podgrađeni da ne pređu kod komšije a čokoti su u donjem delu zbijeni dok su uz padinu sve mlađi da bi na vrhu bili upravo zasađeni mladari. Mestimično se nailazi na urnise, široke i dugačke po petnaestak metara a duboke malo manje od deset – nastali su u jednom trenu naglim kolapsom veoma ovlažene sarmatske gline.

Na putu prema Grockoj i u samoj varošici, tokom velikih kiša i potonjeg kliženja, početkom sedamdesetih godina formirane su prave blatne reke. Ne mogu se izbrisati iz sećanja retki čvrsti krovovi vikendica koji su ostali da plivaju na "reci" gline - a iz druge ovakve "reke" virio je deo zida sa belim pločicama kupatila.

Između Umke i Obrenovca je Duboko, dugo vremena poznat problem. Tokom izgradnje pruge uskog koloseka Beograd-Sarajevo, tunel Duboko bio je među prvim „tvrdim zalogajima“. Tunel je dosta odmaknut od reke Save i prolazi kroz stabilan greben. Reka potkopava krajnji severni deo grebena i neprekidno ga spira. Duž reke sada prolazi put za Obrenovac koji se neprestano krpi i popravlja.

Na Dubokom klize velike plase laporovite gline. Homogene su i u njima je sačuvan horizontalan položaj gornje-panonskih i donje-pontijskih slojeva. Klizni fenomeni se mogu posmatrati u jaruzi koja ograničava Duboku u pravcu Umke. Pored jaruge vodi neka vrsta poljskog puta a u dnu jaruge su izgrađene ili samo započete vikendice.

Cela padina u pravcu Umke je odavno poremećena. Tu se kotrljaju i klize naniže manji komadi gline. Slično je i u pravcu Obrenovca gde su klizišta sada progutala citave zgrade, prave palate, dok su stare lagane kuće ostale da, pod podnošljivim nagibom, plivaju na pokrenutoj masi velikog klizišta.

„Savski amfiteatar“

Najveće klizište u Beogradu je „Savski amfiteatar“. Tu reka Sava potkopava zemljište od Nemanjine ulice do ulice Marka Kraljevića. Pre 1830. godine uz korito Save nalazio se liman koji je služio kao luka za manje i veće brodove koji su dopremali robu, često i na splavovima koji su posle rastavljanja prodavani kao drvena građa. Nekadašnja matica, koja je izdubila ovaj liman, stalno je potkopavala savsku padinu i dovela do nastanka velikog klizišta Zeleni venac, sa barom na mestu današnje pijace.

Savski anfiteatar

Padina Zeleni Venac je od laporovito-glinovitih tvorevina nataloženih u Panonskom moru (pre 12-13 miliona godina), preko kojih leži sloj lesa oko 4m debljine, star 100 do10 hiljada godina. Jedna granica klizišta seče koso ulicu Marka Kaljevića gde se ispod panonske gline izdiže sprudni krečnjak srednjemiocenske, badenske, starosti. Panonske gline su procesom “prelivne sedimentacije”, ustvari tokom polaganog podizanja nivoa vode, nataložene direktno preko badenskog krečnjaka (starosti oko 15 miliona godina). “Javorski sprud” se prepoznaje na površini po blagom usponu u ulici Gavrila Principa, kod ugla sa ulicom Marka Kraljevica.

Druga granica klizišta, uzvodnije, manje je izražena. Tu izbija donje-panonski laporoviti krečnjak u “Finansijskom parku”, i tek preko njega leži gornje-panonska laporovita glina. Razlika između gornjih i donjih slojeva naročito se lepo vidi na profilu koji spaja različite bušotine duž ulice Kralja Milana.

Ranija lokacija Zeleni venac nalazi se na ranijoj lokaciji klizišta "Ciganska bara" s početka 19. veka. Iznad bare, prema Terazijama, nalazi se klizajuća ravan koja zavija vertikalno i horizontalno. Uzdignuto klizište je bilo i još uvek jeste ispod rupe temelja Zeleni venac, gde se nalazi zgrada škole. Raniji ‘talasi' su vidljivi na trotoaru kod ulaza napravljenog od ploča.

Duž padina Kameničke ulice narušena panonska glina prouzrokovala je oštećenja vodovoda i kanalizacije a ranije napravljen zid na školskom dvoristu pokazuje pomeranja. Ova oštećenja na zidu su vidljivija prema trafo-stanici u podnožju padine, gde je oštećena od raznih raseklina i nabrekla. Na tom mestu je krak padine fiksiran potpornim zidom još u vreme gradnje trafo-stanice, 60-tih godina.

Kamenički park

Nekada davno reka Dunav je tekla istočno (kroz Mađarsku) i samo jedan uzani rukavac pratio je današnji tok reke. Direktna promena rečnog korita nastala je zbog prekida sloja. Dislokacija je podelila ranija ostrva (Pleistocensko jezero, 300.000 godina ranije) na dva: baransko ostrvo zajedno sa nekim manjim (današnje istočnoslavonske planine), na zapadu, i severno bačko ostrvo, na istoku.

Petrovaradin: Najveći udar reke na meke sedimente nalazi se ispred okuke Dunava.

Na južnom delu, Dunav je bio stešnjen Fruškom Gorom, zbog tektonskih pomeranja u celom južnom delu Panonske ravnice, menjajući položaj Fruške Gore. Ona je rotirala za oko 30 stepeni u pravcu kazaljke na satu, u vreme kasnog Miocena, pre 6-4 miliona godina.

Kasnije, severni deo Fruške Gore je "prekoračen" od strane ranijeg toka Dunava zbog neotektonskih kretanja. Tada su otvorena dva rečna korita: oba zajedno mogla su da formiraju današnji tok Dunava oko Petrovaradina. Malo ranije u ranom Holocenu (pre 10.000 godina) Dunav je nivelisao nekoliko tektonskih nivoa severno od Fruške Gore i prekrio ih nanesenim talogom, praveći terase. Na tom prostoru, donji i srednji Pliocen formirali su površinu sličnu današnjem koritu Dunava. Posle tektonskih pokreta i efekta Koriolisove sile na reke koje idu sa severne hemisfere prema jugozapadu, isprana je severna padina Fruške Gore i izazvana su klizišta.

Najveci udar reke na meki sedimentni deo nalazi se ispred okuke Dunava. Tamo se nalazi klizište koje je najbolje proučeno oko mosta ‘Sloboda'. Pre nekoliko godina dva para stubova sa strane prema Fruškoj Gori su neznatno dislocirana. Veliki geodetski i geološki radovi preduzeti su zbog važnosti objekta. Sve isprobane bušotine prodrle su do istog nivoa, mada se radilo na različitim položajima i na različitim mestima.

Dodatni nalazi

Beogradsko područje je puno klizišta. Među prvim opisanim klizištima je stara Karaburma. Malo klizište se nalazi na Kotež Neimaru. To je staro klizište, 12 m duboko i dekametar široko i dugačko, poduprto šljunkom Makiša. Isti morfološki deo, vrlo star, primećen je u selu Ritopeku kao deo velikog pomeranja cele padine prema Dunavu sa krečnim naslagama.Za vreme Ledenog doba, prostor Beograda je bio mesto velikih klizišta.

U Srbiji, južno od Save i Dunava, oko dve trećine tla prekriveno je Neogenim sedimentima. Pošto dominira glina koja je samo u nižem delu šljunkovita i peskovita, sedimenti preovlađuju nad eksodinamičnim silama. Neke od ovih sila su prirodne a neke su produkt ljudske aktivnosti – mada sve u osnovi stvaraju velike probleme prilikom izgradnje puteva i zgrada i utvrđivanja obala reka. Danas, geološki podaci kompletni su samo za područje Beograda.

Dr Nadežda Krstić
Dipl. inž. Aleksandar Gerušević