AKTUELNOSTI
Pripremila: Jelena Milosavljević
POPLAVE
Vode ispod zemlje
Srbija ne oskudeva u količini voda. Kao jedan od kriterijuma koji se u svetu koriste za poređenje vodnog bogatstva, stručnjaci navode tzv.“kompeticioni indeks“, tj. odnos broja stanovnika i raspoložive količine vode na određenoj teritoriji. Ukoliko se uzme ovaj pokazatelj, naša zemlja se nalazi u svetskom vrhu. Poređenja radi, SAD i Japan u tom pogledu zaostaju za nama dva, odnosno četiri puta. Ako zanemarimo tranzitne vode, iza nas su i Italija i Velika Britanija. A ukoliko se uzmu u obzir sopstvene i tranzitne vode, nalazimo se, zajedno sa Švedskom, na evropskom vrhu.
Podzemne vode su posebno značajne. Primera radi, za obezbeđivanje vode za piće putem regionalnih vodovoda, na području Srema koristi se voda iz Savskog aluvijuma. To je ležište vode pored Save, na dubini od 45-50 m. Stručnjaci procenjuju da je taj sloj vode star oko 500 godina. Značajni rezervoari pijaće vode u pojedinim mestima mogu biti i arteški bunari, koji dovode vodu iz većih dubina, čime se izbegavaju spoljni uticaji.
Panonsko more ispod tla
Veliki deo industrije Šapca za svoje potrebe koristi upravo podzemne vode. Vodonosni slojevi debljine 9-12 m nalaze se na različitim dubinama: Klenje i Glušci 150-250 m, Mačvanska Mitrovica 100-250 m, itd. Rezerve podzemnih voda u Mačvi su velike, a količina slobodne vode za eksploataciju iznosi oko 180 miliona kubnih metara godišnje.
Temperatura podzemnih voda je različita, zavisno od lokacije i dubine. Na primer, kod Dublja, na dubini od 200 m, temperatura voda iznosi 40 stepeni Celzijusovih, dok kod Šapca, na dubini od 700 m temperatura dostiže 55 stepeni Celzijusovih, koliko iznosi i temperatura termalnih voda kod Golubovaca i Kupinova, na dubini od 600 m.
Stručnjaci Rudarsko-geološkog fakulteta u Beogradu došli su do zaključka da se ispod Srema, Mačve i Semberije nalazi „podzemno Panonsko more“, smešteno na dubini 200-700 m, sa temperaturom vode od 100 stepeni Celzijusovih, u dubini, do 80 stepeni Celzijusovih pri izviranju. To može biti značajan izvor čiste vode. Sada u Mačvi ima 8 bušotina sa samoizlivom od 150 l vode u sekundi, a sačinjen je i radni katalog sa oko 100 programa koji preciziraju kako koristiti geotermalne vode.
Zaštita od podzemnih voda
 Usled klimatskih promena i povećanja obima padavina, podiže se nivo podzemnih voda u priobalju reka i nižim delovina Srbije. Najugroženija su područja Pančevačkog rita, Surčinskog donjeg polja, priobalni deo Morave i Mačva. Ova područja brane se od poplava sistemom izgrađene kanalizacione mreže i crpnih stanica. Ti objekti sakupljaju svu vodu i, iz kanalske mreže, vraćaju je u reke.
Područje Pančevačkog rita obuhvata površinu od 33.000 ha sa najgušćom mrežom u Srbiji (420 kanala), ukupne dužine oko 900 km. Ovo područje brani se od poplava sa 7 crpnih stanica, ukupnog kapaciteta oko 26 kubnih metara vode u sekundi, preko kojih se voda prepumpava u Dunav. U Pančevačkom ritu, kanalska mreža namenjena je odvodnjavanju poljoprivrednog zemljišta. Međutim, tu se doselilo gotovo 100.000 ljudi, što je dovelo do promene uslova odbrane od podzemnih voda, navodi Goran Puzović, rukovodilac Odeljenja za održavanje sistema za odvodnjavanje u Javnom vodoprivrednom preduzeću «Srbijavode».
- Dozvoljen nivo podzemnih voda za poljoprivredno zemljište je do 1 m ispod tla, dok za gradsko-građevinsko zemljište iznosi 2-3 m. Problem je što su postojeće crpne stanice napravljene tako da nivo podzemnih voda obaraju za 1 m, a to je na pojedinim mestima onemogućeno - navodi Puzović.
Reke i obale
Na obalama Save i Dunava su najveća klizišta u Srbiji, jedna od najvećih u Evropi. Najveća po površini, dubini i zapremini pokrenutog materijala su klizišta uz desnu obalu Dunava, od Neština do Smedereva. U veća klizišta ubrajaju se ona kod Sremske Kamenice, zatim Čortanovci, u okolini Sremskih Karlovaca, mosta kod Beške, Karaburme, Vinče, Ritopeka, Grocke i Smedereva.
Klizanja i odronjavanja katastrofalnih razmera u Srbiji desila su se 1963, 1976, 1981. i ove godine. Pamti se klizište na padinama Stare Planine kod Pirota, pokrenuto 1963.godine, kada su za kratko vreme ogroman materijal i polomljene stene zagradile reku Visočicu, pri čemu je bilo ugroženo selo Zavoj. Ogromnih razmera bilo je i klizište Jovac, kod Vladičinog Hana, nastalo 1981.godine, kada je uništeno čitavo selo i stvorena prirodna akumulacija vode na Jovaničkoj reci. |
JVP «Srbijavode» sklopilo je ugovor sa Institutom za vodoprivredu «Jaroslav Černi» za izradu rešenje vodnog režima u Pančevačkom ritu, i za naseljenu sredinu i za poljoprivredno zemljište. Nakon donošenja generalnog rešenja, sledi izrada projekta zaštite Pančevačkog rita od izlivanja podzemnih voda.
- Ove pojave će i u narednom periodu biti izražene, obzirom da smo ušli u klimatski ciklus povećanih padavina pa se sada javljaju i vode koje se nisu pojavljivale od 1981.godine, kada je zabeležena poslednja velika poplava u Beogradu - objašnjava Puzović.
Sada smo u periodu «kišnih godina» kada se sve vode akumuliraju i, pošto podzemne vode ne mogu da prime sve padavine, izlivaju se. Kada se u kratkom vremenskom periodu poklope talasi sa Dunava, Save, Morave, Tamiša i Tise, dolazi do poplava.
Na području Beograda, podzemnim vodama ugrožene su opštine Novi Beograd i Zemun, a naročito Surčinsko donje polje i deo Batajnice. U Batajnici ne postoji dovoljno izgrađena putna kanalska mreža. Na teritoriji Opštine Zemun postoje dve velike crpne stanice. Jedna od njih je «Galovica» koja pokriva područje od oko 70.000 ha, kapaciteta 24 kubna metra vode u sekundi, izgrađena pedesetih godina. Druga crpna stanica je «Petrec» koja pokriva područje od 8.000 ha, kapaciteta 8 kubnih metara u sekundi.
Na području Vojvodine postoje izgrađena kanalska mreža i veliki broj crpnih stanica. O njima brine JVP «Vode Vojvodine», koje sprovodi odbranu od poplava izazvanih unutrašnjim i spoljnim vodama i održava zaštitu objekata i sistema za odvodnjavanje. Kanalska mreža je najgušća na području Srema, a potom Banata i Bačke.
Na području Mačve, koje obuhvata opštine Šabac, Bogatić i Vladimirce, na ukupno 90 000 ha izgrađeno je oko 1.200 km kanalske mreže, koja se brani sa 8 crpnih stanica kapaciteta oko 38 m kubnih u sekundi.
- Na području Srbije postoji dovoljan broj crpnih stanica, ali su sve izgrađene pre 1990. godine. Rade i crpne stanice izgrađene 1911. i 1912. godine. Ti agregati rade na dizel gorivo i njihov stepen iskorišćenosti je veoma mali. U Boljevcima (Surčinsko donje polje) upravo renoviramo crpnu stanicu iz 1911. godine i pretvaramo je u muzejsku vrednost - navodi Puzović. - Neposredno pored ove, u toku je izgradnja nove crpne stanice.
Pomeranje tla
Postoji uzročno-posledična veza između velike količine padavina, brzog zagrevanja tla i podizanja nivoa podzemnih voda - što sve dovodi do pojave klizišta. Klizišta nastaju kada se za to steknu prirodni uslovi: geološki sastav terena, nagib padina, hidrološko-klimatski uslovi i sila Zemljine teže. Dosadašnja istraživanja pokazala su da nema nijednog klizišta bez udela podzemnih voda.
Srbija na vodi, nekada
Prvi poznati beogradski vodovod izgradili su Rimljani, 85.godine nove ere. Tunel je vodio od mokroluških izvora do Kalemegdana, gde se nalazio Kastrum. Bio je visok oko 150 a širok između 60 i 80 cm. Na dnu su bile položene keramičke cevi. Do kraja XIX veka i izgradnje prvog savremenog gradskog vodovoda, kroz ovaj vodovod tekla je voda do današnjeg Tašmajdanskog parka.
Grad je imao mnogo česama snabdevanih vodom iz austrijskog (varoškog) i turskog (bulbuderskog) vodovoda. Da bi pojačali snagu pada vode, Turci su gradili vodovodne kule za njeno usmeravanje ka različitim delovima grada.
Vuk Karadžić beleži da su mnoge kuće na Dorćolu imale bunare u podrumima, dok su današnji centralni delovi grada bile bare zarasle u šikaru. Tadašnji Beograđani išli su u lov na divlje patke na mestu gde se danas seku ulice Kralja Milana i Kneza Miloša, a preko ogromne bare na Zelenom vencu moglo se preći samo čamcem. Najveća je bila Bara Venecija, uz samu desnu obalu Save, koja se prostirala od današnje Autobuske stanice do Mostarske petlje.
Na teritoriji Srbije postoji oko 250 lokaliteta sa više od 1.300 prirodnih i veštačkih izvora mineralnih i termomineralnih voda, različitog hemijskog sastava - od najboljih za piće do onih sa retkim supstancama za industrijsku proizvodnju. Još 1881.godine, u vreme Milana Obrenovića, donet je Zakon o očuvanju narodnog zdravlja, koji definiše i ulogu banjskih lečilišta. Procvat banja u Srbiji trajao je do Prvog svetskog rata. Sledeći zakon o banjama donet je posle 111 godina (1992). |
- U Srbiji postoji katastar potencijalnih klizišta i znaju se zone na kojima su moguće ovakve pojave. Samo na području Beograda postoji oko dvesta potencijalnih klizišta, ali većih opasnosti po grad nema - navodi Puzović. - Razlog za aktiviranje klizišta je veliki priliv vode u zemlju, što dovodi do toga da, na glinovitim sedimentima na kojima se klizišta razvijaju, zrno gline natopljene vodom naraste do 15 puta!
Ovaj proces podstaknut je i gradnjom zgrada na nestabilnom terenu. Stručnjaci navode da većina klizišta „prorade“ između februara i maja, kada je i najveći dotok voda, što ne bi predstavljalo problem da sva naselja imaju vodovod i kanalizaciju. Međutim, usled korišćenja neplanski iskopanih bunara i septičkih jama, zemlja se ispod kuća tokom cele godine natapa i ne može da izdrži prolećni priliv vode.
U Srbiji je svega 30% zemljišta stabilno. Poremećaji nastaju kada dođe do povećanja vlažnosti, padavina, bujica, zemljotresa, itd. U Srbiji postoji 36 hiljada potencijalnih klizišta, koja nisu interesantna ukoliko ne ugrožavaju objekte. Sa druge strane, svako klizište može da se sanira, npr. metodom učvršćavanja zemlje zabadanjem elektroda koje glinu praktično pretvaraju u ciglu, a koriste se i potporni zidovi, šipovi i isušivanje tla. Klizišta dubine 5-6 m su relativno plitka, dok ona pored Save i Dunava idu u dubinu do 35 i 50 m, pa je njihova sanacija znatno skuplja.
UN upozoravaju
Prema statistikama navedenim u jednom izveštaju UN, šest hiljada dece mlađe od pet godina svakoga dana umre od bolesti prouzrokovanih zagađenom vodom. U izveštaju se ističe da će vode biti sve manje zbog porasta broja stanovništva, zagađenja i klimatskih promena. U narednih deset godina, procenjuju UN, prosečna količina vode kojom će ljudi raspolagati biće manja za trećinu.
Svakog dana se u reke, jezera i vodene tokove baca šest miliona tona otpada, a najveći deo raspoložive pitke vode koristi se za navodnjavanje i proizvodnju hrane. Veliki deo toga mogao bi da se sačuva, kaže se u izveštaju UN, ukoliko bi se za navodnjavanje koristile prečišćene otpadne vode. Izveštaj sadrži i spisak zemalja, rangiranih prema kvalitetu vode kojom raspolažu i sposobnosti da poboljšaju postojeće stanje. Tako je npr. na dnu spiska Belgija, dok je Velika Britanija na četvrtom mestu. Naša zemlja je 47. od 180 država sveta, rangiranih po količini vodnih resursa.
Organizacija Ujedinjenih nacija je, pre desetak godina, proglasila 22.mart za Svetski dan voda, u nameri da istakne njenu važnost i ulogu. Bližimo se vremenu kada će potrebe za vodom premašiti zalihe. Nakon toga prestaje razvoj, započinju borbe za vodu, a postoji i opasnost međudržavnih sukoba.
Jelena Milosavljević
|
