NAUKA KAO ŽIVOT

Pripremio: Miloslav Rajković

Akademik Petar Vlahović,
Redovni profesor etnologije i antropologije univerziteta u Beogradu

Etnološka slika Srbije

Petar Vlahović, redovni profesor Beogradskog univerziteta u penziji i član Crnogorske akademije nauka i umjetnosti.

U Etnografskom muzeju jednog "nekrštenog dana" ove godine multimedijski je predstavljeno elektronsko izdanje knjige Petra Vlahovića Srbija - zemlja, narod, život, običaji (Etnografski muzej, Vukova zadužbina, Beograd 1999, 411), prve "celovite monografije" o Srbiji i etnološkim odlikama srpskog naroda od kraja devetnaestog veka. Vlahovićeva Srbija je, poput junačkih pesama, kosovskog predanja ili Davičove poeme, zavetna knjiga etnološke nauke. Njome je autor stao u red velikana srpske etnologije, podigavši za života sebi spomenik "trajniji od tuča i viši od carskih piramida".

"Osnova knjige su moja predavanja studentima Odeljenja za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu iz predmeta opšta etnologija naroda Jugoslavije, predmeta koji sam nasledio od profesora Borivoja Drobnjakovića. Bio sam njegov asistent i, uz veliki trud, potom predavao i etnologiju i antropologiju. I o jednoj i o drugoj oblasti sam ostavio po jednu sintezu (Čovek u vremenu i prostoru - antropologija, 1996). Profesori koji određenu naučnu problematiku izlažu studentima dužni su da je učine dostupnom i široj javnosti", kaže Petar Vlahović, redovni profesor Beogradskog univerziteta u penziji i član Crnogorske akademije nauka i| umjetnosti.

"Knjiga Srbija se pojavila u trenutku kada je Srbija kao država bila na jednoj prekretnici. Potreba za njom je bila tim aktuelnija jer duže od stoleća nije bilo knjige koja bi prikazala narodni život i običaje na čitavoj njenoj teritoriji", veli akademik Vlahović. "Cvijić je napisao sintezu Balkanskog poluostrva, ali ne i Srbije neposredno, i Srbe i srpske zemlje je posmatrao u tom kontekstu. Na osnovu terenskih proučavanja tokom četiri i po decenije, ne samo u Srbiji, nego na čitavom srpskom etničkom prostoru (Dalmaciji, Gorskom Kotaru i drugim najzapadnijim krajevima), među našim etničkim zajednicama u inostranstvu, pokušao sam da obuhvatim celinu materijalne i duhovne kulture i etnopsihičke osobenosti i dam jednu etnološku sliku o srpskom narodu. Srbija sadrži i elemente koji u nas dosad nisu obrađivani, kao narodna gluma. Srećemo je čak i u tužbalicama. U plemenskim odnosima pokojnik je ponekad povod da se priča o sebi."

Srpski stil

Profesor Vlahović kaže da se srpski narod sa svim svojim osobenostima oblikovao tokom srednjeg veka, stvorivši državu, samostalnu crkvenu organizaciju, vlastitu kulturu i svest o svom etničkom biću, koja padom samostalne države nije iščezavala. Na pitanje šta je činilo "srpski stil", koji su, kako kaže, i drugi narodi od Srba prihvatali, Vlahović navodi: jezik, pismo, pogled na svet j karakteristična društvena organizacija (porodica, bratstvo, pleme knežina kao teritorijalna zajednica), specifična narodna nošnja, tip staništa (kuća), specifična kuhinja, povezivanje stočarstva i voćarstva, autohton pravni sistem, neprikosnovena kultna mesta.

Srpsko stvaralaštvo i duhovno nasleđe se ne može isključiti iz evropskog stvaralaštva ili reći da nije integrisano u širi geramnsko-romanski prostor, naglašava vodeći živi srpski etnolog.

"Doprinos Srba evropskoj civilizaciji ogleda se, pre svega, u likovnom izrazu. Da je renesansa kod nas počela, ako ne ranije a ono istovremeno, kada i u Italiji, govore predstave narodnog života na freskama manastira iz nemanjićke epohe. Drugi naš doprinos je običajno pravo, razvijeno u knežini, porodičnoj zadruzi, plemenskom načinu života, po kome smo bili poznati i na čijoj osnovi smo rešavali mnoga društvena pitanja. Danas se npr. mnogo govori o pitanju demokratije a zaboravlja da je organizacija srpskog društva u srednjem veku i u narednim etapama bila demokratska. Sva pitanja i problemi, pa i ona od značaja za širu zajednicu kao celinu, rešavani su na kolektivan način (porodični skup, seoski zbor, sabori na koje se zaboravlja, a koji su održavani u određenim prilikama kod crkava, manastira ili na naročitim kultnim mestima).

Srpski narod je upoznao Evropu sa usmenim književnim stvaralaštvom (čuvanjem tradicije kroz predanja). Naročito su epske narodne pesme privukle pažnju germanske (Gete, braća Grim) i romanske javnosti (Prosper Merime), pa su čak našle odjeka i u američkoj naučnoj literaturi (Lord). Imali smojednu vrstu zanatske umetnosti koja je svojim proizvodima služila kao uzorevropskoj umetnosti. Veštinu tkanja i tkanina koji su bili preteče odevne industrije, da ne govorimo o običajima i verovanjima vezanim za čovekov životni ciklus: rođenje, svadba, pogreb".

Petar Vlahović je najbolji đak naj boljih đaka Cvijićeve škole. Imao je prilike da ih sreće i sluša još u gimnazijskim danima, a zatim i na beogradskom Filozofskom fakultetu. Ima tome da zahvali svom stricu Mitru Vlahoviću, koji je bio Cvijićev asistent, jedan od utemeIjivača Etnografskog muzeja (pored Sime Trojanovića, Borivoja Drobnjakovića i Nikole Zege), a potom i njegov direktor. A posebno strini Jeleni (rođenoj Šaponjić), matematičarki Šapi (o kojoj njeni đaci i danas s osobitim poštovanjem govore), koja ga je pozvala da iz Kolašina pređe u Beograd. Brinula je o njemu kao "prava majka". Rođen u Slatini kod Bordareva, na Petrovdan 1927, kada se njegov otac Šako Vlahović doselio iz kolašinskog u prijepoljski kraj (koji je kao vojnik crnogorske vojske oslobađao u Prvom balkanskom ratu), Petar Vlahović je najmanje živeo u zavičaju. Ali, naglašava, u njemu je, pod uticajem oca i učiteIja, Dubrovčanina llije Andrića, formirao prvi pogled na svet i život. Škola se nalazila u novoj porodičnoj kući. Petrov otac je još pre ratova za oslobođenje završio poljoprivrednu školu u manastiru Morači, bio je pretplaćen na "Politiku" i agrarni časopis "Težak", kupovao knjige. U njihovu kuću je često dolazio Sreten Vukosavljević, osnivač sociologije sela, ali i drugi Ijudi, različitog intelektualnog profila. Od guslara je i pre nego što je znao da čita naučio mnoge junačke pesme i rado ih deklamovao. Etnička i istorijska svest o pripadnosti srpskom narodu je bila veoma živa.

Preživeo je nemačko razaranje zgrade u Ulici Svetoga Save 12, u kojoj se bilo sklonilo oko 250 građana, a iz ruševina izvučeno samo njih troje. Na posleratnom gimnazijskom tečaju za ratom ometene učenike književnost mu je predavala Desanka Maksimović (i tada prvi put pred đacima čitala neobjavljene pesme Krvava bajka i Pismo Nemici), a geografiju Milisav Lutovac. Gimnaziju je završio u Vršcu, gde se njegova porodica naselila marta 1 946. Vlahović je iz "praktičnih razloga" želeo da studira medicinu, dobio je bio i vojnu stipendiju. Majka Simona se tome protivila. "Medicinu možeš da studiraš kao civil, ali kao vojnika nikada, govorila je. Ispunio sam majčinu žeIju da studiram šta god hoću samo da ne budem vojnik. Stric Mitar je najviše uticao da upišem etnologiju, a ne istoriju ili književnost", priča.

Cvijićev sledbenik

Kao diplomirani etnolog želeo je da bude srednjoškolski nastavnik, ali je, neočekivano, ostao na fakultetu, kao asistent Borivoja Drobnjakovića. O tome je odlučivao i profesor Miloje Vasić. On je to poverenje višestruko opravdao. Prvi je na katedri za etnologiju Filozofskog fakulteta posle Drugog svetskog rata odbranio doktorsku tezu Brodarevo i njegova okolina. Specijalizirao je antropologiju na Pekinškom univerzitetu, kod čuvenog Pej Ven Džuna (pronalazača Homo pekinesisa) i Boža Škerlja u Ljubljani. U Pekingu je slušao i N. N. Čeboksarova, koji je u to vreme tamo predavao. Za dve godine je naučio kineski, proputovao 15000 km, upoznao mnoge oblasti ove prostrane zemlje i napisao knjigu Život i običaji naroda Kine, koju su Kinezi dobro ocenili i prihvatili. Jedina primedba se odnosila na fotografiju Maoa sa Dalaj lamom i Pančen lamom. Od Škerlja je naučio više nego od bilo kog drugog profesora. Kao retko ko drugi, Vlahović je sledio Cvijićevu poruku iz njegovog danas zaboravljenog, programskog govora O nacionalnom radu u kome je najbolje predstavnike inteligencije pozvao da na nacionalnim pitanjima rade tako, da "ličnost ili ličnosti koje rade, ne smeju da se vide, no rad i rezultati rada". Bioje univerzitetski nastavnik, pokretač i rukovodilac naučnih projekata, istraživač na terenu, organizator stručnih skupova, urednik i redaktor mnogobrojnih naučnih publikacija i zbornika, osnivač Antropološkog društva Jugoslavije. Kao direktor Etnografskog instituta SANU, vodio je objedinjeni projekat Etnologija srpskog naroda i Srbije. Sa Etnografskim muzejem sarađuje još od studentskih dana, smatrajući ga "laboratorijom" Odeljenja za etnologiju. Uspostavljao je i negovao saradnju sa katedrama i srodnim naučnim institutima u Poljskoj, Rusiji, Belorusiji, Kini, sa profesorima Moskovskog univerziteta, A. Šavantreom iz Pariza. "Najmanje vremena je provodio kod kuće: uvek je bio na terenu, putovanjima, zauzet naučnim poslovima ili društvenim obavezama", kaže supruga Breda (rođena Krča), etnolog.

U Crnogorskoj akademiji Vlahović je predsednik Odbora za etnologiju i Odbora za demografiju, rukovodilac projekta Etnološke odlike Crne Gore. Prema rečima akademika Vlade Strugara, "Vlahović je sobom i svojim delom namah uvećao duhovno moćstvo i stvaralačku sposobnost" ove naučne institucije. U njenom redovnom sastavu Strugar i Vlahović su jedini Srbi. Ogromne radne energije i "prave Ijubavi za nauku o čoveku i narodu" (D. Antonijević), Petar Vlahović je nesumnjivo mogao ostaviti vidan pečat i u najvišoj naučnoj ustanovi srpskog naroda. Ali za ovog "prvaka među etnolozima" bivše zemlje, "čoveka preduzimljivog, u poduhvatu odgovornog, skromnog, postojanog, u druženju uviđavnog", njena vrata su ostala zatvorena.

Profesor Vlahović je utemeljivač biofizičke, etničke i istorijske antropologije na Beogradskom univerzitetu, na kome je prva predavanja iz antropologije držao još Jovan Erdeljanović 1909. Naučni rad Sime Trojanovića (o starim srpskim jelima i pićima, značaj verovanja i običaja za Ijudski organizam i drugim etnološkim problemima) takođe se "ne može zaobići" kada se govori o kulturnom nasleđu srpskoga naroda. Trojanovićeva zainteresovanost za biofizičko proučavanje naroda naročito se ogleda u studiji Psihofizičko izražavanje u srpskom narodu poglavito bez reči. To su gestovi, klimanje glavom, davanje znaka telom na desnu ili levu stranu, podizanje ruke, podizanje prsta, ukazivanje na neki prostor. "Slika Lepenskog vira bi bila sasvim drugačija da nije bilo antropologije, da Srejoviću nisam skrenuo pažnju na osteološki materijal, sa kojim nije znao šta da radi, a profesora Gavelu nije ni interesovao", kaže Vlahović.

Put zaboravljanja

Pažnju onovremene domaće i strane naučne javnosti privukle su i Vlahovićeve knjige: Običaji, verovanja i praznoverice naroda Jugoslavije (1971), U vrtlogu života - prilog etničkoj i istorijskoj antropologiji(1978), Etnološki pregled Srbije, 1982. Sa četrnaest novih poglavlja ovu studiju je na poljskom jeziku, pod naslovom Kultura ludowa w Serbii, 1991, objavio Jagjelonski univerzitet u Krakovu, kao 652. knjigu od postanka, u seriji "Naučna izdanja". Etnološki fakultet u Pekingu je u svojoj Etnološkoj enciklopediji (1987) Srbe prikazao prema Vlahovićevoj studiji Narodi i etničke zajednice sveta (1984). Ona je pobudila zanimanje naučnika novim pristupom u proučavanju etnogeneze. Nezaobilazna je i Vlahovićeva knjiga Pisci naše entologije i antropologije. Na žalost, morao je da se povuče iz projekta "Etnološka enciklopedija Srba i Srbije", za koji veli da je bio sasvim "realan". Formirao je tim saradnika, urađen je i azbučnik, ali Zakon o enciklopediji Srbije je zaustavio rad na tom važnom zadatku. Vlahović se posebno bavio pitanjem krvne osvete i ulogom žene u krvnoj osveti. Zatim, značajem Kosovske legende za usmenu crnogorsku tradiciju, fenomenom guslara, pitanjem slave kod Srba. "Moja teorija slave se zasniva na narodnim pesmama, zdravicama i drugim usmenim umotvorinama. Može imati veze i sa kultom pokojnika, kome se poklanjamo da bi nas sačuvao i zaštitio, da nas ne bi proklinjao, ali osnovna funkcija slave je da obezbedi ekonomsko blagostanje porodice, njeno zdravlje i život", veli. "Crkva je običaj slave samo integrisala u svoj kult (svećenje vodice, sečenje kolača), kao i obred krštenja. Srbi su znali za krst i pre primanja hrišćanstva. Ujak je bio dužan da prvi, kultno, praveći krst, ostriže dete, koje je došlo na svet, dajući mu pri tom ime".

Bez antropogeo - grafije, nacionalne istorije i narodnog usmenog stvaralaštva nema etnologije. Nove reforme školstva teže globalizaciji, a naši naslednici to prihvataju. Bojim se daje to put zaboravljanja narodnih vrednosti. Trebalo bi se ugledati na Slovence koji biju bitku za očuvanje kulturnog nasleđa svih Slovena, smatra profesor Vlahović

Miloslav Rajković