PRIRODA

Pripremia: Vesna Strugar

Prirodna baština Srbije

Evropa u malom

Pojam “baština” nastao je za vreme Francuske revolucije i upućuje da ništa što su prethodne generacije stvarale i zatekle ne treba uništiti, već zatečene vrednosti treba proglasiti nacionalnim dobrom i kao takvo čuvati ga za potonje generacije.

Maja Radosavljević

Pod prirodnom baštinom podrazumevaju se prirodne vrednosti koje treba sačuvati - kaže viši stručni saradnik Zavoda za zaštitu prirode Srbije, Maja Radosavljević. - Srbiju odlikuje bogata i raznovrsna prirodna baština koja se ogleda kroz širok spektar geološke, geomorfološke, paleološke, klimatske, hidrološke i biološke raznovrsnosti. Neprocenjivo prirodno bogatstvo Srbije proisteklo je iz krupnih geotektonskih i paleogeografskih promena tokom oblikovanja Balkanskog poluostrva, iz specifičnog centralno-balkanskog položaja koji je uslovio preplitanje kontinentalnih i mediteranskih uticaja, kao i ukrštanje brojnih migracijskih puteva flore i faune različitih biogeografskih regiona. Najsloženiji, najlepši, najosetljiviji, naučno i praktično najdragoceniji ekosistemi Srbije nalaze se na močvarnim, barskim i ritskim područjima, preostalim stepama, peščarama i kontinentalnim slatinama, očuvanim zajednicama prašumskog karaktera, u kanjonima i klisurama divljih reka, planinskim i visokoplaninskim oblastima. Prisustvo velikog broja različitih vrsta staništa i raznovrsnog biljnog i životinjskog sveta koji je na njima sagradio svoje zajednice, učinili su da Srbija bude Evropa u malom sa ekostistemima od submediteranskog do subarktičkog tipa.

Prirodna baština Srbije “ćuva se i štiti “ više od pola veka. Zavod za zaštitu i naučno proučavanje prirodnih retkosti Srbije osnovan je Ukazom Vlade 30.aprila 1948.godine. Posle nekoliko transformacija, 1993.godine prerastao je u Zavod za zaštitu prirode Srbije, sa sedištem u Beogradu i odeljenjima u Novom Sadu, Prištini i Nišu.

Retke ptice u Srbiji Zlatovrsna (Coradids qurrudus) je ptica selica. Spada u retke gnjezdarice Srbije. Ptica je veličine 30 do 32 cm. Njena staništa su gajevi, stari dvroredi, salaši . Orao krstaš (Aquila heliaca) je ptica silica, ugrožena u celom svetu. Na prostoru Evrope procenjuje se da živi izmedju 320 i 570 parova. U Srbiji se gnezdi svega 8 parova, a pretpostavlja se da 4 para žive na Fruškoj gori. Orao belorepan (Haliaetus albicilla), najveća ptica grabljivica srednje Evrope, vrsta je čija je ugroženost poprimila međunarodne razmere. Crna roda (Ciconia nigra) je proglašena za prirodnu retkost u Srbiji. Na području Specijalnog rezervata nalazi se 20-25 gnezdećih parova, što predstavlja četvrtinu ovdašnje populacije. Veliki kormoran (Phalacrocorax carbo) je vrsta koja je tokom XX veka izumrla kao gnezdarica u Srbiji da bi se u poslednjih petnaestak godina pojavile 4 kolonije u Vojvodini. Kolonije čaplji (Ardea sp., Ardeola sp., Nycticorax sp., Egretta sp.) - prema proučavanjima izvršenim tokom 1999. godine evidentirano je nekoliko stalnih kolonija čaplji.

Prvi propisi o zaštiti

Začeci zakonske zaštite prirodne baštine u Srbiji datiraju iz XIV veka. Član 123. Dušanovog zakonika iz 1349.godine, određuje da je rudarima Sasima zabranjena seča šuma a utvrđena su obaveza saradnje na mestima gde je šuma posečena. Prvi Zakon o rudama, kojim su regulisani vlasništvo, način i uslovi korišćenja mineralnih sirovina, doneo je despot Stefan Lazarević 1412.godine. Prvi propis kojim je regulisana zaštita faune u Srbiji bila je Visočnaja naredba iz 1840. godine, kojom je bio zabranjen lov na jelene i košute i uveden lovostaj za zečeve, “divlje koze” i za “jelo sposobne ptice”. Prvo područje stavljeno pod zaštitu na teritoriji današnje Srbije bila je Obedska bara, 1874.godinu. Prva zaštićena prirodna dobra u Srbiji proglašena su 1948.godine. Bili su to šumski rezervati Oštrozub, Mustafa i Felješana, u okolini Majdanpeka. Godine 1960. proglašen je prvi nacionalni park u Srbiji - to je bio Nacionalni park Fruška Gora. Kao rezultat višedecenijskog rada na zaštitu i unapređivanju prirodne baštine, u Srbiji je zaštićeno 6,5% teritorije i 1058 prirodnih dobara: 5 nacionalnih parkova, 19 parkova prirode, 9 predela izuzetnih odlika, 71 rezervat prirode, 322 spomenika prirode, 45 podruccja od kulturnog i istorijskog značaja, 215 biljnih retkosti, 426 retkih životinjskih vrsti i 156 vrsta pod kontrolom prometa i korišćenja.

- Zavod je pripremio predloge zaštite, na osnovu kojih bi trebalo da, do kraja ove godine, bude zaštićeno još 2,5% površine, a do kraja 2010. trebalo bi da 11% teritorije Srbije uživa zaštitu, što bi bilo u skladu sa evropskim standardima - navodi Maja Radosavljević.

- Stručnjaci Zavoda redovno prate stanje zaštićenih prirodnih dobara, izrađuju programe i projekte njihove zaštite, programe sanacije, uređenja i korišćenja, učestvuju u izradi prostornih i urbanističkih planova i izdaju uslove zaštite i dozvole za sakupljanje živih vrsta pod kontolom prometa. Zavod je za Listu evropske i svetske prirodne baštine nominovao još pet zaštićenih dobara Srbije: NP”Djerdap”, NP”Šar-planinu”, Deliblatsku peščaru, Prokletije i Đavolju varoš. U okviru projekta MAB - Man and Biosfere ( “Čovek i biosfera”) Zavod je predložio NP “Tara”, Gornje Pomoravlje i rezervat biosfere Drina. Područja Labudovog okna i Gornjeg Podunavlja bila bi zaštićena po Ramsarskoj konvenciji (Konvencija o očuvanju i usaglašenom korišćenju močvarnih područja, kao regulatora režima voda i staništa karakteristične flore, faune i ptica močvarica). Zavod je izdvojio i 35 područja za ptice, koja zadovoljavaju kriterijume IBA projekta( vrednovanje područja po značaju za ptice), čiji je nocilac organizacija “Bird Life International”. U našoj zemlji izdvojeno je i 13 područja od međunarodnog značaja za leptire.

Omorika

Pančićeva omorika je endemo-reliktna vrsta, potomak vrsta koje su u Evropi, za vreme tercijara, pre ledenog doba, pokrivale velike prostore i povezivale evropske vrste četinara sa vrstama koje danas žive u severoistočnoj Aziji i na severozapadu Severne Amerike. Zahvaljujući posebnim uslovima na Balkanskom poluostrvu, omorika je mogla da se održi do danas, kao predstavnik izumrle vegetacije. Naziv je dobila po istaknutom velikanu prirodnih nauka, Josifu Pančiću, koji je zaslužan za otkriće omorike. Kao reliktni biser autohtonih šumskih vrsta u Srbiji, predstavljala je i dalje predstavlja predmet interesovanja brojnih istraživača, ne samo zbog izuzetne lepote već i zbog bioloških i drugih osobina. Omorika zahvata uski areal u srednjem toku reke Drine, gde se javlja na vrlo strmim, kamenitim obroncima.Kao pravi stanovnik stenjaka, svojim uskim habitusom i vitkim stablom ukrašava litice Tare i predstavlja, u prirodno-naučnom smislu, jednu od najvažnijih vrsta drveća u Evropi. Omorika dostiže visinu do čak 40 metara, ima pravo i vitko stablo sa piramidalnom krošnjom. Raste na stenovitim terenima. Osim na krečnjaku, raste i na drugim tipovima tla. Razvija se podjednako dobro na suvim i močvarnim zemljistima, podnosi mraz i suva leta.

Derventanski različak je biljka sa ljubičastim cvetom, cije je prirodno stanište u klisuri Dervente, u kanjonu Drine. Spada u endemičnu vrstu.

Jeremičak je takođe endemična vrsta, opojnog mirisa, stavljena pod zaštitu drzave. Moguće ga je pronaći u zajednicama crnog i belog bore, i to najčešće na lokalitetima Kaluđerske bare, Miloševac, Gavran, Brus, Pasak i dr. On je tercijarni relikt.

Zelenika (božikovina) je zimzeleni žbun ili do 10 m nisko drvo mediteranskog i atlantskog rasprostranjenja. Moguće ga je naći na prelazima između potiske subalpske klime, od 850 do 900 m nadmorske visine, na severoistočnoj strani masiva Tara. Kao tercijarni relikt, zastićena je vrsta.

Žuta lincura je vrlo retka vrsta na našem području. Kao omiljeni narodni lek masovno je vađen koren tako da je blizu potpunog iščezavanja, zbog čega je stavljena pod strogu zaštitu. Ima je na lokalitetima Miloševac, Zborište, Gavran, Dikava.

Velika plava lincura je vrlo retka i ima je samo na višim krečnjačkim stenama gde ima smrče i jele, na Mitrovcu, Baturi i Zvezdi. Zakonom je zastićena vrsta.

Paprat rebraca je veoma retka reliktna vrsta. Ima je u bukovim šumama na strmim obroncima Tare.

Vesna Strugar