GEOGRAFIJA

Pripremila: M.Borović

Reljef i ljudi
Dobro gore dobro dole

Reljef je kompleks oblika nastalih pod uticajem endogenih (unutrašnjih) i egzogenih (spoljašnjih) sila. Izgled i odlike reljefa određuju klimu, mikroklimu, specifičnost zemljišnog pokrivača, zastupljenost određenih vrsta vegetacije... što sve utiče na čoveka. O ovome je bilo reči na u junu održanom naučnom seminaru u Beogradu, koji se bavio temama prirodne sredine i njenog uticaja. Izdvajamo objašnjenja data u radu mr Danijele Obradović, asistenta na Geografskom fakultetu Beogradskog univerziteta

Uticaj nadmorske visine prvenstveno se odražava na sadržaj kiseonika u vazduhu. Sa povećanjem nadmorske visine dolazi do smanjenja barometarskog pritiska i procenta kiseonika, usled čega je organizam primoran da uzima više vazduha. Smanjenje količine kiseonika u organizmu ili hipoksija stimuliše proizvodnju eritrocita do čak 30%, pri čemu se povećava i njihova zapremina. U eritrocitima je količina hemoglobina normalna dok je koncentracija smanjena jer su eritrociti veći, a to omogućava veće iskorišćenje kiseonika. Povećanje broja eritrocita i ukupne količine hemoglobina normalne su pojave pri aklimatizaciji i boravku ljudi na planinama.

Međutim, veća nadmorska visina deluje i negativno. Zbog pojačanog zračenja česte su pojave opekotina, javljaju se «snežno slepilo», prehlade, promrzline i poremećaji koji najčešće pogađaju planinare - planinska ili gorska bolest ukoliko se bez prethodnih priprema nađu na većim visinama. Uzrok bolesti je u sniženom atmosferskom pritisku i razređenom vazduhu tj. manjoj koncentraciji kiseonika, a manifestuje se: glavoboljom, mučninom, vrtoglavicom i lupanjem srca, pošto su napadnuti nervni sistem, pluća, mišići i srce. Ovo se otklanja obično time što se čovek spusti na nižu nadmorsku visinu. Međutim ukoliko se simptomi ne primete na vreme, bolest može prerasti u visinski plućni edem i visinski cerebralni edem, a uzrok je disbalans telesnih tečnosti usled smanjenja pritiska.

Reljef i zdravlje

Pitanje je i šta je to veća a šta manja nadmorska visina. Ovo se vezuje za geografsku širinu i konkretno područje pa, recimo, nadmorska visina u tropskom pojasu od 4000m povoljnije deluje na stanovništvo nego manja, jer na njoj postoje veća vlažnost vazduha, žega i insolacija nego u višim predelima. Sa druge strane 4000-5000m visine u severnim područjima može uticati negativno jer su to predeli koji imaju manju insolaciju. Kod stanovnika na nadmorskim visinama bliskim nivou mora, normalan broj eritrocita u jednom mililitru krvi iznosi 4-5 miliona. Zbog hipoksije, na većim nadmorskim visinama broj eritrocita se povećava, pa je na visini od 4000m njihov broj uvećan do 8 miliona. Za te stanovnike hipoksija može biti pogubna. Istraživanja su pokazala da klima veoma velikih visina (preko 4500m) najčešće ima štetno dejstvo po ljude.

Reljef sa više udubljenja i ispupčenja više prija ljudskom oku i psihi od jednoličnog ravničarskog. Nizijski predeli pokreću osećaj bezvoljnosti, a slično deluje i izrazito razuđen reljef, sa mnoštvom planinskih vrhova i kosa sa velikim nagibom terena. Blago zatalasani tereni i oblasti niskih i srednje visokih planina smatraju se najpovoljnijim za psihičko zdravlje ljudi - navodi Danijela Obradović.

Nagib terena uslovljava pokretljivost stanovništava. Tereni karakteristični po većim nagibima teraju ljude koje žive na njima da se više kreću, čime je njihovo zdravlje bolje nego kod onih koji žive u ravnici. Indirektan efekat dolazi od visokih podzemnih voda.

Direktan uticaj ima i ekspozicija padina, što je bitno pri postavljanju zgrada i ulica. Od ekspozicije zavise osunčanost i vlažnost terena. Važno je i da li se stanovi nalaze na osunčanoj strani padine ili ne, jer u uslovima hladnije klime severna ekspozicija deluje nepovoljno, isto kao i južna u uslovima tople klime.

Tri tipa klime

Indirektan uticaj na ljude može nastati promenom nadmorske visine, čime dolazi do promena klimatskih karakteristika, sastava zemljišta, biljnog i životinjskog sveta. Ovaj uticaj može se posmatrati i kroz način ishrane stanovnika nizijskih i planinskih krajeva, na šta utiču oblici reljefa, tip zemljišta i klimatski uslovi. Uticaj flore i faune takođe zavisi od nadmorske visine. Na nižim nadmorskim visinama biljni i životinjski svet je raznovrsniji, čime se uvećava mogućnost biranja šta će se od živog sveta koristiti. Kako se visina povećava, izbor je sve suženiji.

Sastav stena utiče na zemljište, a samim tim i na vodu (mineralizacija vode i njen hemijski sastav). Od sastava zemljišta zavisi koje će biljke rasti, kako će uticati na ljude preko životinja koje se hrane na tim površinama, a koje ljudi kasnije koriste u ishrani.

U Srbiji postoje tri karakteristična tipa reljefa: ravničarski, brežuljkasti i planinski, i više prelaznih oblasti. Najblagotvornije dejstvo na ljude imaju planine, a to dejstvo zavisi od nadmorske visine i osnovnog klimatskog tipa. U našoj zemlji mogu se izdvojiti tri tipa planinske klime...

Klima većih visina tj. alpska (1200-2000m) povoljna je za anemične osobe, rahitičnu decu, rekovalescente, za normalizaciju krvnog pritiska i oporavak. Alpskom klimom odlikuju se Durmitor, Kopaonik i Golija.

Klima srednjih visina ili subalpska (500-1200m) izuzetno je pogodna za lečenje bolesti kao što su: bronhijalna astma i bolesti disajnih puteva, neuroze, kardivaskularne bolesti i kožne bolesti. Ova klima je zastupljena na Zlatiboru, Tari i Zlataru.

Klima malih visina (200-500m) najviše pogoduje lečenju psihičkih oboljenja, dijabetesa i srčanih oboljenja. Ova klima karakteristična je za niže planine i ima je, na primer na Avali, Fruškoj Gori i Kosmaju.

Nekoliko planina imaju status klimatskih lečilišta ili vazdušnih banja: Zlatibor, Zlatar, Durmitor, Rudnik, Ozren...

M. Borović