NACIONALNI PARKOVI

Pripremili: Jelena Milosavljević, Vesna Strugar i Zdenko Štromar

Zaštićena priroda naše zemlje
MALO POZNATO BOGATSTVO

Obedska bara- foto Zdenko Štromer

Na osnovu kriterijuma Svetske unije za zaštitu prirode, teritorija naše zemlje predstavlja jedan od šest evropskih i jedan od 153 svetska centra biološke raznovrsnosti. U SCG živi oko 1.600 divljih biljnih i životinjskih vrsta. Ovo izuzetno bogatstvo dopunjuju 4.182 vrste viših biljaka, 565 vrsta mahovina, 516 vrsta lišajeva i oko 650 vrsta gljiva makromiceta.

Broj vrsta do sada istraženih beskičmenjaka kreće se oko 15.000. U vodama SCG živi 465 vrsta riba, od kojih 115 vrsta žive u slatkim vodama. Takođe, postoji 658 vrsta vodozemaca i gmizavaca i 96 vrsta kopnenih sisara.
Šume u SCG zahvataju površinu od 3.075 362 ha.

Srbija od zlata jabuka

Tara - foto Niketić Marijan

Ukupna površina zaštićenih prirodnih dobara u Srbiji iznosi oko 516.350 ha, odnosno 6,59 odsto teritorije. Pored pet nacionalnih parkova, ostala zaštićena prirodna dobra u Srbiji čine: 98 rezervata prirode, 16 predela izuzetnih odlika, 296 spomenika prirode i 24 parka prirode. Pod zaštitom države je ukupno 215 biljnih i 426 životinjskih vrsta kao prirodnih retkosti, iznosi dr Miroslav Nikčević, direktor Uprave za zaštitu životne sredine Ministarstva za nauku i zaštitu životne stredine.

Sem nacionalnih parkova koji su stavljeni pod zaštitu države kao prirodna dobra od izuzetnog značaja - Kopaonik, Tara, Đerdap, Fruška gora i Šar planina - Zavod za zaštitu prirode Srbije izradio je studiju koja je osnov za proglašenje dela Prokletija za šesti nacionalni park.

Vrednovanje područja zaštite

Olga Miličić

Na osnovu stručnih istraživanja i valorizacije, na području nacionalnog parka uspostavljaju se režimi zaštite I, II i III stepena. U prvom stepenu zaštite, osim strogih rezervata prirode, u Srbiji se nalazi još 23.250 ha u obliku posebnih zona i lokaliteta. Ukupna površina pod režimom zaštite prvog stepena iznosi 26.350 ha, odnosno 5,1 odsto zaštićenog prostora Srbije. Režimom zaštite drugog stepena obuhvaćeno je 86.100 ha ili 16,7 odsto, dok je trećim stepenom obuhvaćeno 403.900 ha ili 78,2 odsto zaštićenog prostora.

- Granica nacionalnog parka i valorizacija režima zaštite određuju se na osnovu terenskih istraživanja, naučno-stručnih rezultata, postojećih zakona i prostorno-planskih akata - objašnjava Olga Miličić, iz Zavoda za zaštitu prirode Srbije.

Miroslav Nikčević

Izradom prostornih planova zaštićenih prirodnih dobara obezbeđuje se kontrola aktivnosti, pojava i delatnosti u cilju usmeravanja razvoja i zaštite biodiverziteta. Zasad je usvojen prostorni plan za Nacionalni park «Fruška gora» , a u toku je izrada za «Taru», «Kopaonik» i «Đerdap».

U prvom stepenu zaštite, koji prostorno čini najmanju površinu u okviru nacionalnog parka, zabranjene su sve aktivnosti osim naučno-istraživačkih. Oni mogu biti u različitim delovima parka, u zavisnosti od prisustva prirodnih vrednosti, retkosti ili ugroženosti neke vrste, navodi Miličić.

Druga zona zaštite podrazumeva mere kojima se dozvoljavaju samo određene aktivnosti - u cilju zaštite prirodnih vrednosti, spomenika kulture i tradicionalnog načina života. Zabranjena je izgradnja industrijskih objekata, ali je dozvoljen uskljađen eko-turizam sa merama zaštite ili pak obnavljanja postojećih sela i zaseoka u tradicionalnom duhu.

Za treću zonu zaštite propisane su mere koje omogućavaju izgradnju prilaznih puteva parku, ulaznih kapija, razvoj domaćinstava, izgradnju naučno-istraživačkih stanica, razvoj turističkih objekata, parkinga isl.

- U zaštitnoj, tzv.«pufer» zoni Nacionalnog parka «Tara», na osnovu najnovijih istraživanja Zavoda, valorizovane su prirodne i stvorene vrednosti, što je rezultiralo proglašenjem «Šargana-Mokre Gore» za predeo izuzetnih oblika i predloga da se zaštiti područje «Zaovine» sa klisurom reke Rzav - kaže Olga Miličić.

Tepih livada

U strušnoj javnosti su podeljena mišljenja o stavu prema merama zaštite u prvom stepenu. Jedan od primera je rezervat prirode «Crveni potok» na Tari kao jedinstveno stanište u svetu na kome omorika raste na tresetnom zemljištu obrazujući tzv.»tepih livadu».

- Postoji dilema da li je prepustiti spontanom razvoju, što za pedeset ili sto godina znači sprečavanje razvoja podmlatka usled ne uklanjanja suvih i starih stabala ili zakonski omogućiti sprovođenja tehničkih mera zaštite u prvom stepenu - navodi Olga Miličić.

Finansiranje i razvoj

- Principi zaštite i razvoja nacionalnih parkova moraju biti usklađeni

sa principima održivog razvoja. To se odnosi na zaštitu i unapređenje prirodnih, etnoloških i kulturnih vrednosti, sprečavanje aktivnosti koje mogu narušiti osnovna obeležja parka, razvoj naučno-istrazivačkih, kulturno-obrazovnih i turističkih aktivnosti i izgradnju objekata za očuvanje vrednosti parka - navodi direktor Uprave za zaštitu životne sredine Miroslav Nikčević.

Finansiranje razvoja i zaštite nacionalnihg parkova propisano je Zakonom o nacionalnim parkovima i vrši se iz budžeta Republike Srbije, delatnosti upravljača, naknada za korišćenje zaštićenog prirodnog dobra i donacija. S obzirom da se u zaštićenim prirodnim dobrima, u skladu sa postojećim režimom zaštite, planski koriste šume, lovna i ribolovna fauna, zemljište, itd. javna preduzeća kao staraoci nacionalnih parkova finansiraju se iz ovih delatnosti.

Nikčević napominje da korišćenje mora biti plansko kako se ne bi izvršio pritisak na diverzitet. On navodi da kod nas postoji 600 biljnih i 270 ugroženih životinjskih vrsta.

- Ono što je naš posao jeste da napravimo novi Zakon o zaštiti prirode, u okviru kojeg ćemo regulisati položaj naših nacionalnih parkova u skladu sa evropskim i svetskim standardima.

Međunarodni status

Kao jedinstvena stručna ustanova za zaštitu prirode u našoj zemlji, Zavod je predložio deset područja za rezervate biosfere. Pri SMIP-u deluje Komisija za saradnju sa UNESCO, u okviru koje se nalazi MAB (Man nad Biosfere) komitet, kojem Zavod predlaže preliminarnu listu.

U okviru projekta MAB-UNESCO «Čovek i biosfera», 2001.godine Park prirode «Golija» upisan je u listu rezervata biosfere pod imenom «Golija-Studenica». Pored Golije, ostalih devet nominovanih područja su: Nacionalni parkovi «Đerdap», «Tara» i «Šar planina», Specijalni rezervati prirode «Gornje Podunavlje», «Obedska bara» i «Deliblatska peščara», Park prirode «Stara planina», Kučajske planine i Prokletije.

U Srbiji postoji 35 područja značajnih za ptice, koja ispunjavaju IBA kriterijume (Bird Life International): Gornje Podunavlje, Subotička jezera, Koviljski rit, Fruška Gora, Zasavica, Obedska bara, Cer, Tara, Kopaonik, Prokletije, Šar-planina, Sićevačka i Zlotska klisura...

Četiri zaštićena prirodna dobra u Srbiji upisana su na tzv.»Ramsarsku listu». Prema Ramsarskoj konvenciji, kao staništa ptica močvarica zaštićeni su Specijalni rezervati prirode: «Ludaško jezero», «Stari Begej-Carska bara» i «Obedska bara».

U pripremi je i predlog nominacija vlažnih staništa: Specijalni rezervati prirode «Gornje Podunavlje» i «Koviljsko-Petrovaradinski rit», deo Dunava kod Dubovca, Slano Kopovo i Specijalni rezervat prirode «Zasavica».

Rezervati prirode u Srbiji pokrivaju površinu od 84.000 ha. Na površini većoj od 100 ha prostiru se Specijalni rezervati prirode: «Deliblatska peščara», «Karađorđevo», «Ključ», klisura reke Resave... Područja u postupku za zaštitu su Titelski breg, Bagremara, Kraljevac i Suva planina.

Parkovi prirode su: Subotičke šume, Palićko jezero, Panonija, Tokvara, Vršačke planine, Sićevačka klisura, klisura reke Mileševke, Stara i Suva planina...

Predeli izuzetnih odlika su: Subotička peščara, Rajac, klisura reke Resave, klisura reke Gradac, park i park-šuma «Zobnatica», Ozrenske livade. Područja u postupku za zaštitu su: Avala, Kosmaj, Radan i Vlasina.

U naučno-istraživačke rezervate spadaju: prebivalište orla belorepana i crne rode kod Sombora, Zmajevac, Obedska bara i Kozjak, kod Novog Sada. Primer rezervata za održavanje genetskog fonda je Bestrement, kod Apatina.

Spisak sve širi

Početkom 2005.godine stavljeni su u prvu kategoriju zaštite: Rezervat prirode «Venerina padina» (13.januara) u kojoj raste Venerina vlas - biljka koja nestaje u Evropi. U treću kategoriju zaštite stavljeno je «Veliko ratno ostrvo» (8. aprila), dok je u prvoj kategoriji zaštite «Šargan-Mokra Gora» (17.juni).

Mokra Gora se prostire između jugoistočnih padina Tare i severozapadnih padina Zlatibora. Zahvata prostor od 10.713 ha, srednje nadmorske visine oko 1.000 m.Predeo je od izuzetnog značaja za očuvanje ugroženih vrsta biljaka, posebno visoke stare šume crnog i belog bora. Ovaj predeo je prepoznatljiv i po čuvenoj «šarganskoj osmici», železničkoj pruzi u obliku broja osam, dužine 13,5 km, koja je sve do 1974. godine spajala Beograd i Sarajevo, a danas je pretvorena u turističku atrakciju.

Veliko ratno ostrvo obuhvata površinu od 167 ha. Zona zaštite pokriva Malo ratno ostrvo u celini, priobalje Velikog ratnog ostrva, šumski kompleks, vlažna područja unutar ostrva i vodene površine. Zona rekreacije je pod zaštitom drugog stepena i obuhvata unutrašnje delove ostrva, priobalje i zaštitnu zonu u širini od 10 m. Treća, turistička zona obuhvata plažu Lido.

Za prirodna dobra od izuzetnog značaja, u proteklih par godina proglašeni su Lazarev kanjon i Ovčarsko-kablarska klisura.

Lazarev kanjon obuhvata deo slivnog područja Lazareve reke i planine Malinik, površine 1.775 ha, u opštinama Bor i Boljevac.

Na području Ovčarsko-kablarske klisure do sada je otkriveno 600 biljnih vrsta i 37 vrsta riba. Od biljaka najpoznatija je zlatna paprat, a od faune sivi soko i orao. Na tom području su jedanaest manastira poznatih pod nazivom «Mala srpska Sveta gora». Na desnoj obali Zapadne Morave nalaze se manastiri Vavedenje, Vaznesenje, Preobraženje, Sretenje i Sveta Trojica, a na desnoj se nalaze Blagoveštenje, Ilinje, Jovanje, Uspenje i Nikolje. U središtu klisure nalazi se Ovčar-banja sa obiljem izvora termomineralne vode.

Prostornim planom Republike Srbije predviđeno je da, do 2010.godine, zaštitom bude obuhvaćeno 10% teritorije. Inače, veći prostori na kojima su izvršena istraživanja su planina Radan, Valjevske i Kučevske planine. To su područja koja će biti valorizovana i predložena za zaštitu.

Za razliku od nacionalnih parkova kao javnih preduzeća, za ostala prirodna dobra određuju se staratelji - često su to «Srbijašume», ali mogu biti i lokalna javna preduzeća («Resavska pećina», «Belosavac», «Palić-Ludaš», «Bukulja»), turističke organizacije, ekološka udruženja, fondacije (na primer, Fondacija za zaštitu beloglavog supa), SPC, ustanove i pojedinci.

Obedska bara je jedno je od najstarijih zaštićenih prirodnih dobara u svetu (1874. godine). Zahvata površinu od 9.820 ha. Na ovom prostoru živi 220 vrsta ptica, od čega se u gnezdarice svrstavaju 142 vrste. Status prirodnih retkosti ima 140 vrsta ptica koje se gnezde ili povremeno borave na Obedskoj bari, šest vrsta su kandidati ili su uvršćene u „crvenu knjigu“ ptica sveta, a 48 vrsta ima status ugrožene vrste za Evropu. Obedska bara se nalazi na listi UNESCO-a kao svetski značajno vlažno stanište, odnosno kao područje od međunarodnog značaja za ptice (IBA projekat).

Formiranje novih vlažnih livada u istočnom delu rezervata zaustavljeno je nestajanje čaplji. Livade su postale glavno hranilište i za crnu rodu, sivu čaplju, malu belu čaplju, belu rodu, čaplju kašikaru.

Obedska bara je u drugoj polovini 20. veka dobila status ugroženog ptičjeg carstva, kada je i počela realizacija projekta “Povratak ibisa”. Kao specijalni rezervat prirode, bara je stanište za oko 30 vodenih i močvarnih, šumskih i livadskih biljnih zajednica. Bogatstvo flore i faune ogleda se u prisustvu 50 vrsta sisara, 13 vrsta vodozemaca, 11 vrsta gmizavaca, 17 vrsta riba, oko 180 vrsta gljiva, 500 vrsta biljaka i oko 50 vrsta mahovina .

Na 80 km od Beograda, kraj Mačvanske Mitrovice, tik uz reku Savu, nalazi se rezervat prirode «Zasavica». Na ovom području do sada je zabeleženo preko 600 biljnih vrsta. Najveći broj pripada grupi taksona: borak, rebratica, jezičasti ljutić i panonski različak (endemska vrsta Panonske nizije). Ove vrste su uvršćene u “Crvenu knjigu flore Srbije” kao krajnje ugrožene biljke. Projektom «Povratak autohtonih vrsta riba», u Zasavicu je vraćen som (Silurus glanis). Pravi raritet Zasavice je riba Umbra krameri - mrguda, kojoj je ovo jedino staniste u Srbiji. Inače, porodica Umbridae ima tri roda i pet vrsta - od kojih u Evropi žive dve vrste. U celoj Evropi Umbra ima status ugrožene vrste i pod najstrožijim je režimom zaštite.

Zbog brojnih vrsta ptica - gak (Nycticorax nycticorax) i barski petlić (Porzana porzana) - područje Zasavice našlo se na listi IBA područja. Na 10 odabranih lokacija postavljene su veštačke platforme u cilju što boljih uslova za život u gnezdima. Ovo područje ima dovoljno očuvane prirodne uslove za opstanak ugroženih vrsta sisara, kao što je vidra (Lutra lutra) i divlja mačka (Felis silvestris). Obe vrste danas su zašticene Bernskom konvencijom. Od starih vrsta, tu su sremska crna lasa - mangulica, dok se podolci gaje pušteni na pašnjaku Valjevac, gde se trenutno nalazi dvadesetak primeraka.

U značajne programe povratka živih vrsta spada ponovno vraćanje beloglavog supa, ptice grabljivice. Pre desetak godina vrsta je bila na ivici nestajanja. Deo klisure reke Uvac, kod Nove Varoši, koji je proglašen specijalnim rezervatom prirode, stanište je beloglavog supa - od samo nekoliko primeraka, danas kolonija broji 50 parova, zahvaljujući stalnoj brizi o njihovom očuvanju i organizovanom hranilištu. Mogu se videti na četiri lokacije: Pavlovića brod, Veljušnica, Bukovik i Molitva. Osim kod Nove Varoši, supovi se gaje i u okolini Valjeva, u kanjonu Trešnjice i klisuri Mileševske reke.

Inače, beloglavi sup je najveća ptica na našim prostorima - dostiže težinu od 8,5 kilograma, sa rasponom krila do 2,8 metara. Beloglavi supovi su lešinari, hrane se isključivo uginulim životinjama i zbog toga su nezamenljivi „čistači prirode“.

Od nestalih biljnih vrsta, u Deliblatsku peščaru vraćen je banatski božur. Zapravo, raširen je sa postojećih retkih staništa u peščari na svoja autohtona staništa. Još jedna nestala biljna vrsta vraćena je na svoje stanište - kosovski božur može se naći kod manastira Gračanice. Subotičko-horgoška peščara jedno je od retkih mesta u našoj zemlji gde orhideja ima svoje prirodno stanište. Ali, obzirom da je ugrožena vrsta, stručnjaci ovog područja preduzimaju mere da se njena staništa ponovo prošire. U pripremi je i reintrodikcija banatskog šafrana na područje Đerdapa........

Nacionalni park «Đerdap» prostire se na površini od 63.806 ha, dok ukupna zaštićena zona iznosi 93.000 ha. Obuhvata oko 100 km Đerdapske klisure na desnoj obali Dunava, od Golupca do Karataša. Za nacionalni park proglašen je 1974.godine.

Teritorija nacionalnog parka smeštena je na području tzv.»Karpatske Srbije», koja predstavlja brdsko-planinsku krečnjačku oblast i nastavak južnih Karpata. U geološkoj građi slivnog područja učestvuju stene različitih sastava i starosti. Dominiraju kristalasti škriljci, magmatske i metamorfne stene. Naslage mezozoika i kenozoika obiluju paleontološkim nalazima.

- Posebne celine predstavljaju četiri klisure i tri kotline koje ih razdvajaju: Golubačka klisura, Gospođin vir, Kazanska i Sipska klisura. U delu Kazan, poznatom pod nazivom «Kapija Evrope», Dunav se sužava na oko 180 m, dostižući svoju najveću dubinu od 90 m - navodi prof. dr Slobodan Jovanović sa Biološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu i upravnik Botaničke bašte «Jevremovac».

Biljke

Istorija proučavanja biljnog sveta na tom prostoru počinje krajem 18. i početkom 19. veka. Do sada je registrovano oko 1.100 vrsta vaskularnih biljaka, među kojima je veliki broj reliktnih i endemičnih vrsta.

Đerdap je jedno od najvećih i najsevernijih evropskih skloništa tercijarne flore i vegetacije. U vreme ledenog doba bio je sklonište za floru tercijera, široko rasprostranjenu Evropom, koja se povlačila u kanjone i klisure Balkana. Dokaz je postojanje 50 različitih zajednica šumskog i žbunastog tipa, od kojih su čak 35 reliktnog ili polidominantnog karaktera. Neke od najvažnijih reliktnih vrsta su mečija leska, pitomi orah, Pančićev maklen, koprivić, jorgovan, ruj, crni grab, božikovina, balkanski javor, zelenika... Zajedno sa zajednicama kao što su mezijska bukva, hrast kitnjak, cer, medunac i različitim vrstama javora, ove vrste obrazuju različite mešovite polidominantne zajednice, koje su po strukturi i sastavu flore najbliže šumama srednje Evrope.

U rezervatu „Lepenski vir“ rastu brojne vrste biljaka značajne za nauku, poput koprivića, oraha, medunca, maklena i jorgovana. Rezervat prirode „Golubački grad“ čini zaleđinu kulturno-istorijskom spomeniku i predstavlja površinu pod niskim i visokim šibljicima jorgovana, grabića i jasena, i šumom toplih hrastova, bukve i oraha. U rezervatu „Bojana“ raste zaštićena zajednica oraha, okružena visokom šumom bukve, dok se na čitavoj teritoriji javljaju površine pod mečijom leskom, maklenom, crnim jasenom i grabom. Osnovni razlog stavljanja rezervata prirode «Bosman-Sokolac» pod zaštitu je u tome što se na ovom području nalaze zajednice niskih šuma i šibljaka - mešovite reliktne zajednice i šume bukve i mečije leske. Rezervat prirode «Čoka Njalta sa Pesačom» predstavlja veliko područje reliktnih i retkih vrsta drveća. Različiti geomorfološki oblici smenjuju se na malim rastojanjima, što je dovelo do formiranja raznovrsnih staništa. Kanjon Boljetinske reke bogat je vegetacijom šibljika i paleontološkim lokalitetima, dok su za rezervat prirode «Šomrda» svojstvene šumske zajednice bukve i božikovine. Obeležje «Ciganskog potoka» je šuma oraha, dok su simbol regionalnog parka Veliki i Mali Štrbac reliktne širokolisne šume.

Posebnu botaničku vrednost područja predstavljale su doskora đerdapska lala (Tulipa hungarica) i banatski šafran (Crocus banaticus) koje su izgradnjom hidroakumulacionog jezera iščezle sa područja Đerdapa, a samim tim i sa područja cele Srbije.

- Rumunski biolozi su ustupili našim stučnjacima banatski šafran. On se sada gaji u Botaničkoj bašti «Jevremovac», a nakon razmnožavanja biće vraćen na njegovo prirodno stanište. Zahvaljujući međunarodnoj naučnoj saradnji dobićemo i đerdapsku lalu – kaže Jovanović.

Životinje

Od zooloških specifičnosti, u ovom nacionalnom parku postoje tri vrste koje su opisane kao potpuno nove za nauku. To su golubačka mušica (Simullium golumbatschense), dugokrili šišmiš (Miniopterus schreibersi) i srednji sivi puh (Glis intermedium).

Ovaj nacionalni park bogat je vrstama riba. Karakteristične su jeseterske vrste, smuđ, dunavski som, šaran, grgeč, štuka. Prof. Jovanović navodi i primer morune.

- Jeseterske vrste migriraju uzvodno uz Dunav da bi se mrestile. Moruni je presečen migracioni put nastankom hidroakumulacionog jezera, jer nije bila predviđena izgradnja tzv. ribljih staza i ribljih liftova. Da bi se prevazišao ovaj problem, nekoliko godina radilo je veštačko mrestilište: jeseterske vrste hvatane su pre brane, odnošene u mrestilište i puštane iznad brane, kako bi nastavile put uzvodno - navodi Jovanović.

Đerdap se ističe bogatom faunom vodozemaca (daždevnjaci, mrmoljci i žabe). Zatim, tri vrste kornjača koje postoje u našoj zemlji mogu se naći i u području Đerdapa. Od insekata zanimljivi su vodeni cvetovi, vilinski konjici, opnokrilci i jednakokraki rilaši.

Od preko 150 vrsta ptica, posebno su vredni suri orao, orao zmijar, orao belorepan, sova ušara, šumska sova, crna roda, siva čaplja, mala bela čaplja, bela senica, planinski šareni detlić, zlatovrana, rode, drozdovi, ronci, kormorani, liske...

Četiri uslova

Određeni prostor može se proglasiti za nacionalni park ukoliko ispunjava jedan od četiri uslova: geomorfološke, hidrološke i prirodnjačke specifičnosti, kao i postojanje kulturno-istorijskih i etnoloških fenomena.

Đerdap je izuzetan po tome što ispunjava sva četiri: geomorfološki - to je postojanje probojnice, u hidrološkom smislu - to su reka Dunav i niz pritoka, od prirodnjačkih uslova - to je bogatstvo flore, faune, vegetacije i ekosistema, dok malo koji nacionalni park u Evropi ima toliko istorijskih i etnoloških fenomena.

Lepenski vir

Pre više od 8.000 godina, nekoliko vekova je uz sam Dunav postojala kultura praistorijskog čoveka, koja je kod Lepenskog vira ostavila tragove najstarije civilizacije u Evropi.

Istraživanja su počela 1965.godine, arheološkim iskopavanjem na niskoj dunavskoj terasi, da bi 1967.godine bili otkriveni spomenici koji su iznenadili svet. U sedam velikih, sukcesivno podizanih naselja ribolovaca, lovaca i sakupljača hrane, nađena su brojna planski građena staništa, grobovi koji svedoče o pogrebnim ritualima, obilje alatki od kamena, kosti i roga, raznovrstan nakit, pločice sa urezanim znacima i monumentalne ribolike skulpture od kamena.

Ostavština istorije

Rimski imperatori su tokom pohoda na sever i istok Evrope ostavili 29 svedočanstva o svom prolasku i boravku na ovom području. Medju njima se posebno ističe Trajanova tabla iz 101.godine nove ere, postavljena u čast proboja puta kroz Đerdap. Rimski put uklesan je u stenovite litice Kazana, kao i arheološki ostaci rimske palate Diana-Karataš.

Čuveni srednjevekovni spomenik kulture je tvrđava Golubački grad, sa šest visokih kula. Prvi put se pominje 1335. godine kao važno utvrđenje. Tragovi viševekovnog turskog prisustva najbolje su očuvani u tvrđavi Fetislam, kod Kladova.

Zbog brojnih prirodnih specifičnosti i velikog istorijskog i etnološkog bogatstva Đerdapa, Zavod za zaštitu prirode Srbije podneo je pre nekoliko godina UNESCO-u inicijativu da se područje Nacionalnog parka «Đerdap» stavi pod režim zaštite od međunarodnog značaja i tako postane svetska prirodna i kulturno-istorijska baština.

U Đerdapu postoji najveća rečna akumulacija na Balkanskom poluostrvu.

- Rečni nanos je za 50 odsto manji posle Đerdapa i nakon njega voda Dunava je bistrija – navodi direktor Agencije za biodiverzitet i razvoj «Ekolibribionet» Nenad Robajac.

Postoji inicijativa da se osnuje međunarodni park koji bi obuhvatio Nacionalni park «Đerdap» i rumunsku stranu Dunava. - U okviru takve regionalne sa radnje, postoji ideja osnivanja međunarodnog istraživačkog centra, dok bi aparati za merenje kvaliteta vode, praćenje hemijskog sastava dna i bioloških indikatora stanja ovog dela Dunava bili postavljeni i sa naše i sa rumunske strane, kaže Robajac.

Nacionalni parkovi i zaštićeni prirodni rezervati u SCG

Raznolikost živih vrsta

Nenad Robajac

Zemljišni prostor i stanovništvo osnovna su bogatstva svake zajednice. U tom prostoru, zemljište, sa vodom, biljkama i životinjama i mineralnim sirovinama, predstavlja osnovni prirodni resurs i bogatstvo. Zadatak svake generacije trebalo bi da bude da prostor oko sebe koristi na najracionalniji način, da ga čuva i štiti za potomstvo. Međutim, da li je baš uvek tako?

- Tokom vekova brojni faktori doveli su do poremećaja prirodne ravnoteže. Do značajnijeg pogoršanja u biosferi došlo je u 17. veku, kada su se pojavila oruđa koja su dovela do povećanog zagađenja i uništavanja prirodne okoline. Ipak, problem nestanka i ugrožavanja pojedinih biljnih i životinjskih vrsta dolazi do izražaja tek krajem 20. veka, kada su se na svetskom nivou javile i prve ozbiljnije inicijative za zaštitu prirode - navodi kustos i botaničar Prirodnjačkog muzeja u Beogradu, Marijan Niketić. – Kao glavni zadatak u zaštiti Planete, pored očuvanja klime, izvora pitke vode i atmosfere, smatra se očuvanje biološke raznolikosti ili, kako se to stručno kaže, biodiverziteta.

Šta je biodiverzitet?

- Po definiciji, biodiverzitet podrazumeva raznolikost živih organizama koji nastanjuju kopno i vodu, raznolikost unutar različitih vrsta, između vrsta i ekosistema. Ali, biodiverzitet nije samo raznolikost oblika i pojava biljnog i životinjskog sveta, već i raznolikost funkcija živih organizama. U cilju opstanka naše planete i harmoničnog života čoveka i prirode, svet bi trebalo da se usmeri na dva glavna cilja: očuvanje i korišćenje biodiverziteta

Očuvanje biodiverziteta podrazumeva konzervaciju i obnavljanje narušenih ekosistema i prirodnih staništa, kao i očuvanje i oporavak biljnih i životinjskih vrsta.

Neophodno je racionalno korišćenje prirodnih dobara i održavanje one prirodne raznolikosti koji odgovara potrebama i težnjama sadašnjih i budućih generacija. Biodiverzitet se, dakle, ostvaruje kao rezultat evolutivnih procesa, kroz tri osnovna međusobno uslovljena i biološki neraskidiva nivoa: genetičkom, specijskom i ekosistemskom - precizira Niketić.

Najpouzdaniji pokazatelj ugrožavanja biodiverziteta predstavljaju nestale, iščezle ili ugrožene biljne i životinjske vrste, navodi Marijan Niketić. Najveći uzročnici nestanka pojedinih vrsta su gubitak staništa i loše raspolaganje zemljištem. Statistika pokazuje da je u zemljama u razvoju, od 1960. do 1990. uništeno oko 37 % zemljišta, da je od 1960. do 1990. nestalo gotovo 20% tropskih šuma, da je od 1990. do 1998. isušeno oko 50% močvarnih područja. Zbog sedimentacije i lošeg korišćenja zemljišta, postoji opasnost da, u naredne tri decenije, nestane trećina koralnih grebena… Zato, zaključuje Niketić, poznavanje i očuvanje biološke raznovrsnosti predstavlja uslov opstanka Zemlje. Značaj biodiverziteta istaknut je i usvajanjem Konvencije o očuvanju biodiverziteta, 1992. u Rio de Žaneiru, u Brazilu. Među 168 zemalja, potpisnica Konvencije je i naša zemlja.

Biodiverzitet Srbije i Crne Gore

- Srazmerno veličini i pravcu pružanja teritorije, naša zemlja se odlikuje velikim genetskim, specijskim i ekosistemskim diverzitetom. Zbog toga je svrstana u jedan od najznačajnijih regiona biološke raznovrsnosti u Evropi. Na teritoriji Srbije i Crne Gore raste 40% biljnih vrsta celokupne evropske flore, dok je zastupljenost ptica i sisara oko 70% - kaže Marijan Niketić. - Na osnovu međunarodnih kriterijuma, teritorija Srbije i Crne Gore, zajedno sa planima u Bugarskoj, svrstana je u jedan od šest evropskih i jedan od stotinušezdeset svetskih centara biološke raznovrsnosti. Na našoj teritoriji nalazi se 38,93% vaskularnih biljaka, 51,16% vrsta riba, 74,03% vrsta ptica i 67,61 % vrsta sisara Evrope. Međutim, zbog industrijskog razvoja i rasta populacije, 50 biljnih vrsta nepovratno je iščezlo, a oko 120 je krajnje ugroženo. Tako je razvoj ratarstva u Vojvodini promenio vegetaciju. Sa tog područja iščezle su guste šume hrasta lužnjaka. Seča šuma i kozarstvo uticali su na promenu vegetacije Primorja. I razvoj vodoprivrede, urbanizma, turizma, kao i nedozvoljena trgovina biljnim i životinjskim vrstama dovode do narušavanja biodiverziteta našeg područja.

Marijan Niketić

Prvi stepen zaštite obuhvata stalno praćenje biljne i životinjske populacije kojoj preti nestanak i publikovanje tih podataka. Drugi stepen zalazi u oblast zakonodavstva. Niketić očekuje da će zakonodavni nivo zaštite uskoro biti pooštren pošto će se usvojiti evropski propisi o zaštiti prirode. To bi bilo poželjno jer će se sadašnjih 6,5% teritorije pod zaštitom u Srbiji do 2010. povećati na oko 11%. U Srbiji je zaštićeno : 5 nacionalnih parkova, 120 rezervata prirode, 20 parkova prirode, oko 470 spomenika prirode. Pod zaštitom je i 215 biljnih i 427 životinjskih vrsta i prirodnih retkosti. Na području Crne Gore zaštićena su: 4 nacionalna parka, 4 rezervata prirode, 51 spomenik kulture, 4 posebna prirodna predela, a pod zašitom su i 314 životinjskih i 52 biljne vrste. Prvo zaštićeno dobro kod nas Obedska bara (1874. godine).

Najveće jedinice zaštite su nacionalni parkovi, uključeni u Evropsku federaciju nacionalnih parkova – EUROPAC. Slede: rezervati prirode, parkovi ili spomenici prirode, zaštićeni predeli i područja od kulturno-istorijskog značaja. Pod posebnom zaštitom su pojedine biljne i životinjske vrste. Najpoznatija zaštićena biljna vrsta kod nas je Pančićeva omorika.

Rezervati prirode

N.P. Šar planina- foto B. Grubač

Rezervat prirode je po definiciji izvorni ili neznatno izmenjeni predeo u kome je posebno izražena jedna ili više prirodnih vrednosti koje treba zaštititi, ili prirodnih pojava koje treba pratiti ili usmeravati. Rezervati prirode sastavni su delovi nacionalnih parkova. Na primer, u okviru Nacionalnog parka Đerdap izdvajaju se sledeći rezervati prirode: Golubački grad, Bojana, Bosman-Sokolac, Čoka Njalta sa Pesačom. Rezervati prirode u Nacionalnom parlu Kopaonik su : Kozje stene, Vučak, Mrkonja, Jankova bara, Gobelja, Barska reka, Samokovska reka, Medote, Jelak, Suvo rudište i Duboka. U Nacionalnom parku Tara rezervati prirode su : basen Mlinskog potoka, kanjon Sušice, Dragišnjica, kanjon Vaškovske reke, područje oko Crnog jezera. Rezervati prirode u Nacionalnom parku Šar planina su : Klisura Rusenice, Ljuboten, Livadica … U Nacionalnom parku Lovćen to su subalpski kamenjari, rezervat munike, Konjsko. U Nacionalnom parku Skadarsko jezero prirodni rezervati su : Manastirska tapija, Humsko blato, podvodni izvori Karuč i Volas. Rezervati prirode kod nas su i Ludoško jezero, Obedska bara, Carska bara …

Parkovi ili spomenici prirode

Park ili spomenik prirode je područje dobro očuvanih prirodnih svojstava voda, vazduha i zemljišta, bez većih degradacionih promena. U Srbiji i Crnoj Gori parkovi ili spomenici prirode su, na primer: Deliblatska peščara, kanjon Tare, Đerdapska klisura, Đavolja varoš…

Jelena Milosavljević, Vesna Strugar i Zdenko Štromar