VULKANOLOGIJA

Zlatibor iz doba jure

Poreklo i geneza magmatskih stena na našim prostorima

Jedini svedoci davnih erupcija su vulkanske stene koje danas u Srbiji pokrivaju nekoliko hiljada kvadratnih kilometara

Ostaci tercijarnog vulkana Ostrvica na Rudniku. (FOTO: D. Prelević)

U Srbiji nema aktivnih vulkana i nema izgleda da će ih biti u budućnosti koju merimo hiljadama godina. Ali je u geološkoj prošlosti naše područje bilo veoma aktivno i tragovi tih drevnih vulkana danas postoje na ovim prostorima.

Kako su, dakle, izgledale prastare vulkanske oblasti Srbije? Pioniri geološke nauke u nas obavili su veoma predano svoj posao. Teško je naći i najmanju pojavu eruptivnih stena o kojoj ne postoji petrografski prikaz ili barem kratka zabeleška u drugom delu "Geologije Srbije" Jovana M. Žujovića iz 1900, ili prepoznati neki vulkanogeni oblik u reljefu, koji nije pomenut u "Geomorfologiji" Jovana Cvijića iz 1924. godine.

Od najstarijeg geološkog vremena do danas na našem području bilo je različitih vidova vulkanske aktivnosti. Detaljnija rekonstrukcija, međutim, moguća je samo za vulkanske događaje koji su se odvijali u poslednjih 300 miliona godina. Ostaci starijih vulkanita takođe postoje, ali su te stene najčešće potpuno preoblikovane. Ovde ćemo dati kratak prikaz vulkanizma kasnopaleozojske (pre oko 300 miliona godina), trijaske (pre oko 220 miliona), jurske (pre oko 150 miliona), gornjokredne (pre oko 90-80 miliona) i tercijarne (pre oko 65-5 miliona godina) starosti.

Tragovi kod Boljetina

Krajem paleozoika na području današnje istočne Srbije odvijao se subaerski vulkanizam pretežno kiselog karaktera (lave sa puno silicijuma, a malo gvožđa i magnezijuma). Produkti ovih erupcija su retki u našoj zemlji, javljaju se samo mali ostaci lavičnih izliva i vulkanoklastita kod Boljetina, ali su ove stene danas uglavnom pod vodom. Na rumunskoj strani postoje veoma dobro očuvani vulkanski oblici. Najupečatljiviji su riolitski ostenjaci Treskavca koji se, preko puta Lepenskog Vira, vidi sa druma koji vodi od Golupca prema Donjem Milanovcu. Zanimljivo je da je su komadi ovih vulkanskih stena, posebno primerci izgrađeni od silifikovanog vulkanskog stakla, bili korišćeni u industriji okresanog kamena kulture Lepenskog Vira.

Trijaski vulkaniti srpskih terena vezani su za specifične procese razlamanja kontinentalne litosfere i prve faze otvaranja okeanskog prostora. Najznačajnije pojave trijaskih vulkanskih stena srećemo na Bobiji kod Ljubovije, u blizini Sirogojna, na Čadinju kod Prijepolja, u okolini Kosovske Mitrovice (Dudin krš) i u području Istoka. Trijaski vulkaniti su rasprostranjeniji u Crnoj Gori, i to na potezu Ljubišnja-Sinjajevina-Bjelasica-Visitor, kao i na liniji Stari Bar-Bečići-Budva. Veliki blokovi zelenih trijaskih vulkanita nalaze se u neposrednoj blizini plaže u Bečićima. Ove stene su obrazovane obilnim submarinskim, a ređe i subaerskim erupcijama. Emitovana lava bila je veoma heterogenog sastava, ali su dominirali rastopi andezitskog i bazaltnog karaktera.

Vulkanogene stenske mase jurske starosti nastale su u vreme širenja okeanskog prostora, koji je pre oko 150 miliona godina široko razdvajao terene današnje istočne i zapadne Srbije. Danas se veći relikti ovog drevnog okeanskog dna nalaze u području Divčibara (usek puta Valjevo-Kosjerić), na više mesta između Kragujevca i Rekovca, u ibarskoj dolini (kod Leposavića i Kosovske Mitrovice), u zlatiborsko-zlatarskom području i na potezu dugom oko 30 km od Razbojne do Kuršumlijske Banje. Ove stene su nastale sličnim procesima koji se danas odvijaju pod vodom, u području središnjih delova Atlantskog okeana. Brojni submarinski vulkani linearnog tipa proizveli su ogromne količine koherentnog i izdrobljenog lavičnog materijala bazaltnog sastava. Posebno su značajni jastučasti oblici stenskih masa, tzv. pilou-lave (eng. pillow – jastuk), čije prisustvo direktno svedoči o izlivanju užarenih masa na morsko dno. Serije ohlađenih pilou-lava kod Leposavića i pored Lima, kod ušća Bistrice, predstavljaju izvanredne primere tragova jurskog bazaltoidnog vulkanizma na tlu Srbije.

Burni timočki krateri

Produkti podmorskih lavičnih izliva. Serija jurskih pilou-lava na putu Kuršumlija-Lukovska Banja, kod mesta Žuč (FOTO: V. Cvetković)

Gornjokredni vulkanizam u Srbiji dogodio se pre oko 80 miliona godina, kao rezultat geodinamike koja se može uporediti sa tektonskim režimom današnje zapadne obale Južne Amerike ili jugoistočne obale Azije. Dno okeana formiranog za vreme jurskog vulkanizma prestalo je da se širi, a daljim kretanjem na istok ono je podvučeno pod deblju kontinentalnu ploču na zapadnoj margini tadašnje Evrope. Paralelno ovoj zoni podvlačenja (subdukcije) formirane su vulkanske oblasti koje danas nalazimo u timočkoj oblasti - od Majdanpeka na severu, do Knjaževca na jugu. Ovaj pojas se nastavlja na vulkanske terene u jugozapadnoj Rumuniji i severozapadnoj Bugarskoj. U timočkom području u vreme gornje krede obrazovan je veliki broj istaknutih vulkanskih kupa složene građe - stratovulkana. Aktivnih stratovulkana bilo je do pre nekoliko miliona godina u slovačkim i rumunskim Karpatima, a danas ih ima u raznim delovima sveta, na primer, u Boliviji, Čileu i Indoneziji. Gornjokredni vulkanizam u istočnoj Srbiji bio je centralnog tipa i pretežno je proizvodio lave andezitskog karaktera. Rastopi su bili bogati gasovima, što je direktan preduslov za burna vulkanska dejstva. Aktivnost se odlikovala smenjivanjem podvodnih - mirnih i subaerskih - eksplozivnih erupcija. Timočki vulkani su po dejstvu bili slični vulkanima Mon Pele (ostrvo Martinik, Antili), Merapi (Indonezija), Majon (Filipini) ili Kotopaksi (Ekvador). Ovaj tip aktivnosti odlikuje se formiranjem gustih piroklastičnih tokova. Ti tokovi nastaju gravitacionim kolapsom viskoznih lavičnih masa koje nisu mogle da se razviju u izlive, već su se na samom vulkanskom grotlu nadimale do kritične granice, a onda obrušavale u podnožje vulkana. Danas se brojni ostaci gornjokrednih stratovulkana nalaze na prostoru između Bora i Majdanpeka: Crni vrh, Tilva njagra, okolina sela Jasikovo i Vlaole, okolina Brestovačke Banje, Čoka Marin i druga mesta. Sineruptivna i posteruptivna spiranja u velikoj meri su nivelisala prvobitan reljef. Poseban vid destrukcije vulkanskih oblika bile su tzv. drobinske lavine, džinovska klizišta vulkanogenog drobeža u kojima su neki blokovi imali ogromne dimenzije. U useku puta Bor-Brestovačka Banja-Borsko jezero otkrivene su velike stenske masekoje su nastale kao rezultat ovih pretaložavanja. Najzad, promeni reljefa i prvobitnog vulkanogenog pejzaža doprineo je i sam čovek. Na predelu gde se nekada nalazio borski stratovulkan Tilva roš, koji se pre samo pola veka nekoliko stotina metara uzdizao iznad grada Bora, danas zjapi površinski kop isto tolike dubine i prečnika od nekoliko kilometara.

Početkom tercijarne periode, pre oko 65 miliona godina, ugašen je oganj andezitskih vulkana istočne Srbije. U narednih dvadesetak miliona godina u ovom delu današnje Srbije nastaće izvestan broj manjih vulkana kupastih formi, čija osnova verovatno nije prelazila nekoliko kilometara. Rezultate ovih događaja nalazimo danas kao bazaltne blokove na Ozrenu kod Sokobanje, na više mesta u Sićevačkoj klisuri i u selu Gornji Striževac kod Bele Palanke. Ovaj magmatizam je po volumenu emitovane lave hiljadu puta manji od onoga koji se dogodio u gornjoj kredi. Ipak, lave koje su se tada izlile imaju veliki naučni značaj. Zbog svoje velike pokretljivosti ovi rastopi su na površinu doneli nepromenjene fragmente Zemljine unutrašnjosti sa dubina do oko 70 km, i to predstavlja veoma važan izvor informacija za geologe.

Radan kao Krakatau

Posle zatišja na samom početku tercijara, naše područje ponovo postaje poprište intenzivnog vulkanizma pre oko 40 miliona godina. Nema više mezozojskog okeanskog prostora, a na njegovom mestu obrazovan je dinaridski deo alpskog orogenog pojasa. Orogen je u stvari planinski sistem, odnosno mesto gde je litosfera deblja od okolnih regiona i zbog toga je gravitaciono nestabilan. Ta gravitaciona nestabilnost dovodi do razlamanja, a duboke pukotine koje se pritom javljaju posredno dovode do magmatske aktivnosti.

Rudničko-boračko-kotlenička oblast, kopaonička provincija, kao i kompleksi Golije, Rogozne, Radana (Lece) i Surdulice, jesu najveće tercijarne vulkanske oblasti u Srbiji. Manje pojave sreću se i na Fruškoj gori i u Šumadiji (Avala, Kosmaj, Žuti oglavak i Klještevica). Velike mase stena vulkanskog porekla nalaze se i na severu Vojvodine, ali su one prekrivene mlađim sedimentima koji su taloženi u Panonskom moru.

Vulkanizam koji se na našoj teritoriji dogodio u doba tercijara bio je veoma raznovrstan. Bilo je tu gotovo svih poznatih vulkanoloških procesa. Na nekim mestima relativno mirno se izlivala pokretljiva bazaltna lava, na primer na Koritniku kod Sjenice ili kod Novog Pazara (Mutol vrh), a na drugim lokalitetima došlo je samo do nadimanja gustih masa kisele lave i obrazovanja dôma ili nekova, o čemu svedoče Ostrvica na Rudniku, Trijeska kod Gornjeg Milanovca, Borački krš ili Zvečan. Eksplozivna aktivnost je takođe imala širok spektar tipova, od kratkotrajnih bazaltnih erupcija, na primer u selu Družetići kod Čačka, pa sve do žestokih paroksizama lave bogate silicijumom i vodenom parom. Razorne erupcije, posle kojih su se uzdizali eruptivni stubovi nalik na 'pečurke' koje se formiraju pri nuklearnim eksplozijama, bile su česte pojave u Srbiji za vreme tercijara. Pojedine eruptivne faze na Radan-planini ili na Rudniku, recimo, po svojoj snazi nisu zaostajale za najjačim vulkanskim erupcijama koje je istorija zabeležila. Pomenimo samo erupciju vulkana na ostrvu Krakatau (Indonezija) 1883, onu u Dolini deset hiljada dimova (Katmai, Aljaska) 1912. ili katastrofalnu erupciju Vezuva 79. godine nove ere. Ogromne količine lave, koje su za relativno kratko vreme emitovane u vidu rastresitih piroklastita, učinile su magmatske rezervoare u plitkim delovima Zemljine kore delimično ispražnjenim, a to je često dovodilo do sleganja tla i obrazovanja cirkularnih depresija koje nazivamo kalderama. U Srbiji su veoma dobro očuvane gajtanska kaldera u leckom vulkanogenom kompleksu, kao i više manjih kaldera u rudničko-boračko-kotleničkoj provinciji.

Mrak od Tercijara

Podaci dobijeni geološkim ispitivanjima svedoče da je tercijerni vulkanizam završen emisijom bazaltoidnih lava čiji se ostaci danas nalaze u južnoj Srbiji, u okolini Preševa i Gnjilana. Tada definitivno pada zavesa na eruptivna zbivanja na našem području. Unutrašnja dinamika Zemlje i regionalni geotektonski sklop učinili su da se centri vulkanizma premeste u susedne regione.

Od pre nekih 5 miliona godina glavnu ulogu u nekada aktivnim vulkanskim oblastima Srbije preuzima erozija i ona će u velikoj meri promeniti izgled mnogih predela. Na nekim mestima biće otkrivene i one magmatske mase koje nikada nisu izlivene na površinu, već su se ohladile duboko u Zemljinoj kori (na primer Cer, Bukulja, Boranja, delovi Kopaonika i Jastrepca i masiv Surdulice). Najzad, erozija će dati i pojedine impresivne oblike kao što je Đavolja varoš ili manje poznat lokalitet Prlovi kod Novog Pazara. Ovi oblici u reljefu pripadaju prvorazrednoj geološkoj baštini i predstavljaju gloriosae memoriae na veličanstvene vulkanske događaje u geološkoj prošlosti na našem području.

Vladica Cvetković