AKUSTIKA

Pripremio: Vladimir Milojević

Od nemačke vojne tajne do Holivuda

Kako je hi-fi stigao u Ameriku

Poručnik Džon Mulin je provodio još jednu noć u labolatoriji mernog centra veze Kraljevskih vazduhoplovnih snaga (RAF) u Farnborou, u južnoj Engleskoj. Rođen u San Francisku, kao inženjer elektrotehnike koji je završio studije na Univerzitetu Santa Klara, priključio se kao dobrovoljac američkoj vojsci 1941. godine. Po zadatku, njegova jedinica veze koju su uglavnom činili stručnjaci za elektroniku i radio-tehniku je, kao deo Savezničkih snaga, bila je stacionirana u Engleskoj 1943. i 1944. godine. Njeni pripadnici su radili na usavršavanju savezničkih radarskih sistema.

U talasnom opsegu predviđenom za rad radara pojavljivale su se brojne interferentne smetnje, i tim kome je Mulin pripadao imao je zadatak da pronađe način kako da se one otklone. Pošto se Drugi svetski rat vodio svom žestinom a nemačka Luftvafe često izvodila napade na teritorije pod kontrolom saveznika, značaj radara za rano otkrivanje neprijateljskih vazduhoplovnih snaga bio je ogroman. Na usavršavanju radarskih sistema se radilo danonoćno.

Poručnik Mulin je voleo dobru muziku. Pošto se radio-program engleskog BBC-ja po pravilu završavao u ponoć, u toku noćnih dežurstava, skalu svog prijemnika podešavao je na prijem programa snažnih radiodifuznih AM predajnika radio-stanica koje su emitovale program sa teritorija nemačkog Rajha. Noću je to po pravilu bio muzički program. Pored emitovanja popularne muzike nemačkih big-band i tanc-orkestara, veliki deo sadržaja činila su izvođenja simfonijske i klasične muzike. Poseban utisak na njega su ostavljali koncerti Berlinske filharmonije.

Tajna besprekornih emisija

Krajem 1943. godine, Saveznici su već vršili intenzivne vazdušne napade na velike nemačke gradove. Džon Mulin se pitao koliko je Hitler zaista moćan kada se ni tokom teških bombardovanja ne prekidaju sjajni koncerti muzičara u njegovoj zemlji. Sve je zvučalo savršeno, živo i bez greške. 24 sata na dan, sedam dana u nedelji...

U to vreme, američke radio-stanice su već imale mogućnost emitovanja snimljenih programa. Emisije su snimane na specijalnim diskovima prekrivenim posebnom folijom na koju se audio zapis „urezivao“ kao na gramofonsku ploču. Od sredine tridesetih godina prošlog veka već su postojali uređaji za snimanje zvuka na čeličnu žicu, tzv. „wire“ (žičani) rekorderi. Takođe, postojali su i uređaji za snimanje tona na optičkom principu, ali oni su korišćeni prevashodno u filmskoj industriji.

Karakteristika svih ovih uređaja bio je uzan frekventni opseg snimljenog zvuka i loš odnos signal-šum (dinamika). Gornja granica zvučnog opsega je kod najboljih aparata retko prelazila 5 kHz, a dinamika se kretala oko 30dB. Snimalo se u „cugu“ i, ako bi se tokom procesa snimanja dogodila neka greška, kasnije je bilo teško otkloniti, a kod uređaja sa diskom i nemoguće. Snimljen materijal američkih stanica se u „etru“ lako prepoznavao po raznim šumovima, pucketanju i uopšte slabijem zvuku.

Posle oslobođenja Pariza, u kasno leto 1944. godine, Mulina šalju u francusku prestonicu sa zadatkom da formira novu labolatoriju u kojoj bi za potrebe Saveznika bila vršena ispitivanja zarobljenih nemačkih elektronskih uređaja i sistema. Među uređajima se našlo i nekoliko aparata za snimanje zvuka nazvanih „magnetophon“, sa mogućnošću pravljenja tonskog zapisa na acetatnoj PVC magnetnoj traci širine četvrtine inča, koja se odmotavala sa kotura na kotur brzinom od 77 cm/s. Još pre rata, Mulin je imao priliku da saznanja o ovim uređajima pronađe u stručnim nemačkim časopisima. Tonske karakteristike predratnih „magnetophon-a“ bile su skromne, gotovo identične onima kod američkih uređajima sa žicom, osim što je montaža na traci bila nešto jednostavnija.

U čemu se krila tajna „živih“, neprekidnih, tonski besprekornih i bez grešaka izvedenih muzičkih i govornih emisija nemačkih radio-stanica tokom Drugog svetskog rata, saznao je ubrzo posle ulaska Saveznika u Nemačku i njene kapitulacije maja 1945. Mulinu je kolega, britanski oficir koji je takođe bio zaljubljenik dobre muzike, ispričao kako je u jednoj radio-stanici severno od Frankfurta nedavno video uređaj koji se takođe zove „magnetophon“, ali da ima neverovatno kvalitetnu reprodukciju zvuka.

Veoma zainteresovan za to „otkriće“, Džon Mulin kreće u Bad Nojhajm, nemačku varoš sa radio-stanicom koja je pripadala mreži Radio Frankfurta. Studio koji su Saveznici već zaposeli i koristili za svoje potrebe i dalje su opsluživali nemački tehničari. Mulin je bio imprensioniran kada su mu demonstrirali mogućnosti „magnetophona K4“! Snimak na traci bio je prirodan, bez ikakvog ometajućeg pozadinskog šuma, a zvučni spektar i dinamiku „K4“ nije imao nijedan njemu do tada poznat uređaj za snimanje tona.

Prvi prenos u stereo tehnici

„Magnetophon K4“, proizvod firme AEG, bio je praktično prvi ikada napravljen aparat blizak hi-fi uređajima za snimanje i reprodukciju. Na njemu je primenjena tehnologija „visokofrekventne pregmagnetizacije“, koja je predstavljala jednu od najvećih nemačkih vojnih tajni i bila je, do trenutka ulaska u Nemačku, Saveznicima potpuno nepoznata. Inženjeri Šiler i Veber, iz Berlina, otkrili su kako da višestruko poboljšaju karakteristike prvih „magnetophona“ koji su se u Nemačkoj pojavili 1935. godine, modela AEG „K1“. Šiler je dao svoj doprinos usavršavanjem magnetofonskih tonskih glava za snimanje i reprodukciju, a najveći značaj imalo je otkriće Vebera 1940. godine kada je primenio princip po kome se tonski signal, pre ulaska u magnetofonsku glavu za snimanje, superponira strujom vrlo visoke frekvencije, reda 50-100 kHz. Pronalaženjem optimalne vrednosti ove VF struje i uvođenjem odgovarajućih ekvalizacijskih korekcija, postignute su karakteristike zvučnog zapisa koje su bliske današnjim „broadcast“ normama: frekventni opseg od 50Hz do 12 kHz, i dinamika gotovo 60dB pri normiranoj brzini trake od 77cm/s. Standardni kotur BASF magnetofonske trake dužine 1000 m se odmotavao pri toj brzini duže od 22 minuta. Poređenja radi: američki snimači na gramofonskim 16-to inčnim diskovima koji su se okretali brzinom od 78 obrtaja u minutu, mogli su da snime samo oko 4 minuta zvučnog materijala. Firma AEG je princip visokofrekventne predmagnetizacije primenila na „magnetophonu K4“ i, već sredinom 1941. godine, počelo se opremanjem svih važnih radiostanica u Rajhu ovakvim uređajima.

Poručnik Mulin je saznao kasnije da je već 1942. inženjer Kriger napravio modifikaciju „K4“ i stereo magnetofon za potrebe Radio-Berlina („K7“), tako da i danas postoje sačuvani stereo magnetofonski snimci Berlinske filharmonije napravljeni 1943. i 1944. godine veoma kvalitetnim kondenzatorskim mikrofonima firme „Neumann“. Novo saznanje je bilo i da su Nemci već 1941. vršili probna emitovanja na principu frekventne modulacije, FM predajnicima. 1942. uspešno su realizovali prenos programa u stereo tehnici!

Pošto je izvestio nadređene o „novootkrivenoj“ tehnologiji snimanja i obrade zvuka, dva zaplenjena magnetofona - jedne od serija AEG „K4“ sa rezervnim kompletima magnetofonskih glava i pedeset koturova magnetne trake sa feroksidnim slojem koju je proizvela nemačka hemijska fabrika BASF - Mulin šalje iz Radio-Frankfurta u SAD, kako bi se američki inženjeri upoznali sa principom visokofrekventne predmagnetizacije i da bi mogli da vrše dodatna ispitivanja.

Pouzdan zvučni arhiv

Posle demobilizacije, nastavlja se interesovanje inženjera Mulina za novu tehnologiju. Januara 1946. počinje saradnju sa pionirom 16-to milimetarskog zvučnog filma Bilom Palmerom. Po uzoru na nemački AEG „K4“, zajedno rade na prototipu prvog američkog magnetofona. Naprednim inovacijama i dodatnim usavršavanjem, novi uređaj je postigao još bolje performanse u odnosu na originalni AEG model. Poboljšana su mehanička svojstva, prošireni dinamika i frekventni opseg, a brzine standardizovane na 30, odnosno 15 ip/s (inča u sekundi). Kada su svoj hi-fi stereo magnetofon demonstrirali 16. maja 1946. godine u studiju NBC-ja, inženjeri i tehničari koji su prisustvovali tom događaju (među njima je bila i grupa sa američkog Instituta za radio inženjering - IEEE) gotovo da nisu mogli da primete razliku između originalnog i snimljenog signala! Informacije o novom uređaju su imale veliki odjek u američkim stručnim i medijskim krugovima. U to vreme najpopularniji američki pevač i voditelj radijskih šou programa Bing Krozbi, opčinjen novim uređajem, zahtevao je od svojih producenata da hitno nabave magnetofon za snimanje njegovih tada izuzetno popularnih radio emisija „Filko šou“.

U saradnji sa ruskim emigrantom Aleksandrom Ponjatovim, u laboratorijama firme „Ampex“, tokom 1947. Mulin uspešno realizuje projekat prvog komercijalnog profesionalnog hi-fi magnetofona, koji u aprilu 1948. godine izlazi na tržište kao „Ampex Model 200“. Dva uređaja, sa serijskim brojevima jedan i dva, isporučuju se mreži ABC i Bingu Krozbiju (koji je pružao konstruktorima značajnu finansijsku pomoć) za snimanje šoua. Umesto trofejnih nemačkih, za snimanje je korišćena osvojenim tehnološkim postupkom proizvedena četvrtinčna magnetofonska traka „3M Scotch #111“.

Već krajem 1948. godine, mnoge radio-stanice u Njujorku, Čikagu i Holivudu već su bile opremljene magnetofonima Ampex „Model 200“. Iste godine još jedna američka firma, „Magnecord“ počinje proizvodnju svojih modela, za profesionalnu i kućnu upotrebu.

Pionirski rad Džona Mulina tih godina, omogućio je uspostavljanje standarda „visoke vernosti zvuka“ - „High Fidelity“, kao i mnogih tehničkih standarda vezanih za proizvodnju i korišćenje analognih uređaja za snimanje zvuka. Mnogi važe i danas i nezaobilazni su u „analognim“ studijima (kao npr. ekvalizacijski standard NAB).

Vladimir Milojević