GEOGRAFIJA

Pripremio: D.B.

Kanjon Vratne
Vitki lukovi Prerasti

Kanjon reke Vratne, koji se nalazi u Negotinskoj krajini, teško je pristupačan i zbog toga višestruko interesantan. Na relativno malom prostoru, Vratna je izvajala svojevrsne prirodne fenomene naročite lepote, bilo da su u pitanju prerasti, pećine ili sam kanjon ove reke

Vratna, kao desna pritoka Dunava, izvire na Istočnoj strani planinskog venca Velikog grebena. Nastaje od dva izvorišna kraka - Mastakana i Velike Breze. Od sastavaka, Vratna teče ka istoku i severoistoku, a kod sela Urovice prima, sa leve strane, svoju veliku pritoku Valja Mare, koja izvire kod sela Miroča. Uliva se u Dunav, pet kilometara nizvodno od Brze Palanke. Dužina joj, uključujući i njen izvorišni krak Mastakana, iznosi 26 kilometara. Reljef u slivu Vratne izgrađen je radom talasa jezera koje je postojalo u Vlaško-pontiskom basenu tokom pleocena. Postepenim povlačenjem i spuštanjem, jezero je ostavilo u reljefu, pribrežne terase koje su poređane jedna ispod druge.

Krečnjačka masa, u kojoj je, na dubini od 150 metara, usečen kanjon Vratne, okružena je sa svih strana slojevima plitkog, pokrivenog i zelenog krasa, a potiče iz perioda donje krede i jure. Strane klisure su strme, na nekim mestima i vertikalne. Zbog dubokog usecanja klisure, podzemna cirkulacija vode je intenzivna. To je omogućilo stvaranje relativno brojnih okapina i pećina.

Stručnjaci se slažu sa stavovima Jovana Cvijića, koji je svojevremeno istraživao ovaj prostor, da je predeo Vratne, usečen u krečnjacima, u davno vreme predstavljao veliku pećinu, sa dužinom glavnog kanala od 150 metara, kroz koju je prolazio rečni tok Vratne. Karakteristična pojava na nizvodnom delu klisure Vratne u to vreme je bilo istovremeno postojanje i površinskog i podzemnog vodenog toka, koji su bili povezani mnogobrojnim ponorima. Podzemni tok bio je stalno aktivan (kao što je i reka Vratna danas), dok je površinski tok postojao samo povremeno, tokom vlažnih perioda godine (kada podzemne šupljine nisu mogle da prime svu količinu vode). Zbog procesa površinske denudacije (snižavanja površine terena), kao i istovremenog povećavanja dimenzija pećinskog kanala, došlo je do poremećaja stabilnosti stenske mase. Usled toga se pećinska tavanica urušila na dužini od oko 100 metara, ostavljajući samo dva karakteristična krečnjačka luka -Malu i Veliku prerast.

Ova dva kamena mosta, svojevrsni prirodni fenomeni, svedoče o silovitim prirodnim procesima u pradavno vreme. Na najužem delu izlaznog dela klisure, oko 200 metara uzvodno od manastira Vratne, iznad hučnog rečnog toka, diže se vitki luk Male prerasti. Njen otvor je visok 34, a širok 33 metra. Svod stenovite tavanice natkriljuje reku na dužini od 15

metara. Sa unutrašnje strane levog stuba prerasti nalazi se velika okapina. Nizvodno od Male prerasti, sve do ušća Suve reke, u koritu Vratne se smenjuju džinovski lonci i manji vodopadi. Samo korito reke ima izgled uzanog procepa vertikalnih strana.

Velika prerast se nalazi svega 100 metara uzvodno od Male. Otvor prerasti ima oblik tunela dugog 45, a visokog 26 metara. Njegova širina je od 23 do 33 metra. Debljina stene u kamenom luku prerasti je znatna i dostiže 30 metara. Na zidovima i tavanici nalazi se veći broj otvora pećinskih kanala. Najveći i najduži pećinski sistem nalazi se u desnom zidu Velike prerasti. To je pravi lavirint kanala u različitim nivoima i visinama. Kanali su dosta strmi, mestimično i vertikalni i svi gravitiraju prema prerasti ili dolini Vratne. Ukupna dužina ispitanih kanala iznosi 305 metara, sa visinskom razlikom od 60 metara.

Pored ove dve postoji i treća, tzv. Suva prerast. Ona leži 3 kilometra uzvodno od Velike prerasti, gotovo na samom početku klisure Vratne. Prerast ima oblik tunela dugog 34 metra. Njegov otvor je visok 20 a širok 15 metara. To je impozantni kameni most koji se kao rt uvlači u uklješteni meandar Vratne. Oko 50 metara uzvodno, na desnoj strani korita, nalazi se ponor u kome se gubi, krajem leta, čitav rečni tok Vratne, tako da je nizvodni deo korita potpuno suv. Otuda i ime Suve prerasti. U njenom desnom stubu nalazi se velika okapina, 26 metara iznad rečnog korita, a kako se nezvanično saznaje, pored ove prerasti, pre nekoliko meseci otkrivene su tri manje pećine.

Uzvodno od Velike prerasti, u klisuri Vratne, zapaža se nekoliko manjih pećina, koje se nalaze iznad korita reke. To su Bezimena pećina I i II, Suva i Vodena pećina.

Celom ovom prostoru, posebno obeležje daje manastir Vratna, koji se nalazi na samom izlazu iz klisure, na mestu gde počinje prostrana i široka dolina, sa blagim stranama i pitomim reljefom. Još uvek nije precizno utvrđeno kada je manastir podignut. Poznati austrijski istraživač Feliks Kanic, zapisao je da je manastir izgrađen 1415. godine, a renoviran 1836. Postoji, ipak, predanje da je manastir podigao arhiepiskop Nikodim, još u vreme kralja Milutina, krajem XIII ili početkom XIV veka.

S obzirom da je ovo prostor netaknute prirode, kanjon Vratne svojom lepotom i bogatstvom obuzima, ne samo profesionalne istraživače, već i sve iskrene ljubitelje prirode. Vratnu su svojevremeno proučavali Jovan Cvijić, Vladimir Karić, Feliks Kanic. U novije vreme značajna istraživanja su sprovodili dr Dragutin Petrović i dr Dušan Gavrilović, profesori Geografskog fakulteta u Beogradu, da bi poslednjih godina, brojne stručne akcije na tom prostoru, sproveli članovi akademskog speleološko-alpinističkog kluba iz Beograda.

D.B.