AERONAUTIKA

Krila nad Srbijom

Zahvaljujući nekolicini entuzijasta,početkom prošlog veka, Srbija se uključila u opšti razvoj vazduhoplovstva, da bi u narednim decenijama postala vrlo aktivna u svim domenima avijacije

Počeci srpske avijacije sežu u prvu deceniju prošlog veka. Jedan od entuzijasta, dr Vladimir Aleksić iz Pančeva, u oktobru 1909. godine, sagradio je prvu jedrilicu kod nas i sa njom uspešno leteo. Planove da u svoj model ugradi motor nije ostvario, pošto je preminuo tokom operacije slepog creva. Ostao je upamćen kao simbol začetka naše avijacije, ali više kroz planove koje je razvijao, nego kroz efekat koji je ostvario.

Druga bitna ličnost, iz tog ranog perioda, je Ivan Sarić iz Subotice. Tokom boravka u Francuskoj 1909. godine, video je avion Luja Bleria, kojim je ovaj francuski pilot preleteo Lamanš. To ga je navelo da, odmah po povratku, samostalno počne da gradi avion, koji je ličio na Bleriov, ali se po dimenzijama i nekim tehničkim rešenjima bitno razlikovao. Nabavio je motor iz Nemačke i posle napornog rada sastavio je avion kojim je u proleće sledeće godine poleteo. Time je postao prvi čovek u našoj zemlji koji je ostvario let avionom. Sklopio je modele "Sarić 1" i "Sarić 2", a izradio je i leteću maketu helikoptera.

Ostaci aviona Edvarda Rusijana posle nesreće na Kalemegdanu 1911. godine

Mihajlo Merčep, Srbin iz Hercegovine, upoznao se sa vazduhoplovstvom u SAD, prateći letove jedrilicom, braće Šanit. Po povratku u zemlju, u Zagrebu se susreo sa Slovencom Edvardom Rusijanom, koji je već imao neka iskustva u vazduhoplovstvu. Njih dvojica sur krajem 1910. godine, napravili avion jednokrilac "Merčep-Rusijan", kojim sU izveli više letova u Zagrebu. Nažalost, na njihovom prvom nastupu u Beogradu, 9. januara 1911. godine, zbog problema pri sletanju, Rusijan je stradao srušivši se na bedem Kalemegdanske tvrđave. Merčep je nastavio da gradi avione, a jedan od njih prodao je u Beogradu, iednoj komitskoj grupi, koja je želela da sa njime učestvuje u borbama protiv Turaka na jugu Srbije. To je bio prvi komercijalni avion, napravljen i kupljen po narudžbini. Stoga Merčepa možemo nazvati i rodonačelnikom naše avio industrije.

Krajem decembra 1912. godine, u Nišu je osnovano srpsko vojno vazduhoplovstvo, pod nazivom Vazduhoplovna komanda. U svom sastavu imalo je 12 aviona, od čega su dva zarobljena od Turaka a letački sastav sačinjavali su komandant, major Kosta Miletić, zatim tri oficira i tri podoficira, obučeni za pilote u Francuskoj. Prvi vojni aerodrom nalazio se u Trupalskom polju kod Niša. Do Prvog svetskog rata Srbija je bila jedna od 20 zemalja na svetu, koja je u svom naoružanju imala i avione. U daliem periodu pojavljuje se veći broj kvalitetnih vojnih pilota, koji su obučavani mahom u inostranstvu, a leteli su na avionima strane konstrukcije. Neki od njih su leteli već za vreme Balkanskih ratova, kao što je Mihailo Petrović, koji je poginuo kod Skadra u martu 1913. godine.

Prve borbene letove srpski piloti su imali tokom Prvog svetskog rata. Tokom 1914. i 1915. godine imali su nekoliko vazdušnih borbi, kojima su, uz pomoć francuskih vazduhoplovaca, obezbedili prevlast u vazduhu, sve do Makenzenove ofanzive u jesen 1915. godine. Posle reorganizacije, početkom 1918. godine, na Krfu su osnovane Prva i Druga srpska eskadrila, koje su odigrale značajnu ulogu u proboju Solunskog fronta i prodoru prema Srbiji. Za taj period se vezuje i ime Tadije Sondermajera, pilota koji je proneo slavu našeg vazduhoplovstva, pošto je, nešto kasnije, sa Leonidom Bajdakom, uspeo da odleti do Indije i nazad, prevalivši u 15 etapa, 14.800 kilometara, za 11 dana. Pažnje vredan je i Branko Vukosavljević, jedan od najboljih pilota iz vremena prvog Svetskog rata, inače prvi komandant jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva.

Oktobra 1921. godine osnovan je u Beogradu Srpski Aeroklub. Prva medunarodna linija za Beč otvorena je 1921. godine, a septembra 1923. godine na relaciji Beograd (Pančevo) -Bukurešt, uvedena je prva redovna noćna linija u istorijj svetskog vazdušnog saobraćaja. Šest meseci pre toga, na improvizovani aerodrom kod Pančeva, počeli su da sleću avioni koji su leteli na prvoi evropskoj liniji od Pariza do Istanbufa. Prva domaća linija, Beograd - Zagreb, otvorena je 15. februara 1928. godine.

Između dva rata, u našoj zemlji, počinje da se razvija ozbiljno vazduhoplovstvo, sa svim bitnim elementima, koji su karakterisali avioindustriju tog vremena. Do Drugog svetskog rata u Jugoslaviji je osnovano šest fabrika aviona, dve fabrike aviomotora i više fabrika avioinstrumenata, padobrana i ostale opreme. Avioni su sklapani u fabrikama Ikarus, Rogožarski, Zmaj, Utva, Albatros i Fabrika aviona Kraijevo. U njima je po stranim licencama i domaćim projektima, proizvedeno više od 1470 aviona drvene, mešovite i metalne konstrukcije, oko 900 aviomotora i 250 jedrilica. Od 1924. do 1941. godine u zemlji je ostvareno 66 prototipova aviona i hidroaviona različitih kategorija, od kojih su mnogi ušli u serijsku proizvodnju. Naročitoje bio plodan period pred rat, kada je izrađeno deset različitih prototipova aviona. Vrhunac naših vazduhoplovnih uspeha predstavlja lovac IK-3, koji je poleteo 1938. godine, a koji se zbog brzine od 527 km/h i velike pokretljivosti, ubrajao među vodeće lovce svog vremena. Sa tim avionima, i avionima ME-109, u ukupnom broju od 43 letelice, naši su piloti dočekali Nemce na dan bombardovanja Beograda 6. aprila 1941. godine. Samo tog dana, u borbi sa 337 nemačkih aviona, poginulo je 11 pilota, izgubljena su 24 lovca, a u celom ratu stradalo je 137 naših vazduhoplovaca. Tokom Drugog svetskog rata u sastavu Balkanskih vazduhoplovnih snaga nalazila su se i dva naša skvadrona, naoružani avionima hariken i spitfaier, od koiih je 1945. godine, oformljen Prvi lovački puk Vazduhoplovstva Jugoslovenske armije. Ono što je ostalo od fabrika Ikarus, Rogožarski i Zmaj, 1946. godine, ujedinjeno je u Ikarus, koji je postao naša naiveća posleratna fabrika za proizvodnju aviona. Dogodilo se, međutim, daje, iz jednog razvijenog centra, kakav je bio Beograd, kojije dobro funkcionisao i imao sjajnu tradiciju, industrija aviona, političkom voljom, prebačena u Mostar i trebalo je mnogo vremena, sredstava i napora da se ona pokrene. Stvorena je, ipak, dobra fabrika, čiju su okosnicu dugo godina činili radnici Ikarusa.

Aprila 1947. godine formirano je državno preduzeće Jugoslovenski aerotransport - JAT, koje je preuzelo održavanje civilnog saobraćaja od Ratnog vazduhoplovstva. Prva linija otvorena je između Beograda i Ljubljane iste godine. U posleratnom periodu nastavljena je proizvodnja aviona nasleđenih iz vremena pre Drugog svetskog rata. Tek sa avionom "Galeb" i sa narednim modelima, ponovo smo uspeli da ostvarimo onaj stepen vazduhoplovno-konstruktorske delatnosti i proizvodnje, koji smo imali pre drugog Svetskog rata. Osvojeno je nekoliko prototipova mlaznih aviona originalnih koncepcija, kao i više jedrilica vrhunskih osobina, kojima su osvajana svetska prvenstva i obarani svetski rekordi. Između šezdesetih i devedesetih godina seriiski su proizvođeni laki jurišnik sa kiipnim motorom J-20 Kraguj, dvomotorni lovac-bombarder J-22 Orao, trenažni N-62 Supergaleb i školski avion Lasta. Osvojena je i licencna proizvodnja helikoptera S-55 i Sa-341 Gazela, jednog od najboljih lakih helikoptera svog vremena. Ukupno je u Jugoslaviji od 1946. do 1991. godine izrađeno 40 prototipova aviona i 30 jedrilica, da bi zbog poznatih događaja, avioindustrija u našoj zemlji, devedesetih godina, gotovo potpuno zamrla.